We współczesnej architekturze szkło jest wszechobecne. Olbrzymie elewacje szklane już nikogo obecnie nie dziwią. W ich cieniu, niejako, szkło powraca do swego pierwotnego zastosowania w budownictwie, jako kreator wnętrz za pomocą światła i koloru. Wykorzystanie nowoczesnych odmian witraży nadaje współczesnemu wnętrzu swoistego charakteru i indywidualności.

 

fot. 1

 

Przykładem „powrotu do korzeni” są sakralne realizacje Johannesa Baptisty Hewela, byłego profesora Klasy Malarstwa i Kształtowania Szkła na stuttgarckiej Akademii Sztuk Pięknych, stworzone dla kaplicy w „Haus der Kirche – Evangelische Akademie Baden”*) w Bad Herrenalb w południowych Niemczech. To sakralne wnętrze zostało na nowo zaaranżowane podczas przebudowy ewangelickich budynków sympozyjnych w latach 1995-1997.

 

Artystyczna aranżacja wnętrza kaplicy powstawała z uwzględnieniem architektonicznych wskazówek sporządzonych przez Horsta Weina – dyrektora budownictwa kościelnego w Karlsruhe. Te z kolei były uwarunkowane, podyktowaną względami finansowymi, decyzją o zachowaniu pierwotnych murów pomieszczenia. Kaplica posiada dach pulpitowy, nawiązujący do zadaszenia budynku głównego kompleksu konferencyjnego.

 

fot. 2

 

Poniżej dachu znajduje się rodzaj clerestorium, które zapewnia dopływ naturalnego światła do niemal całkowicie pozbawionego otworów okiennych wnętrza kaplicy. Nadaje ono również lekkości i nowoczesnego charakteru dość masywnej konstrukcji pomieszczenia. W prześwicie tym odnajdujemy 37 szkieł autorstwa Johannesa Hewla, utrzymanych w jasnej kolorystyce**).

 *) Pomiędzy tradycją a innowacją. Kaplica w Domu Kościelnym – Ewangelicka Akademia w Bad Herrenalb, Towarzystwo Przyjaciół Ewangelickiej Akademii Baden, str. 1

**) 7 Dieter Brunner: Trivial. Sakral. Künstlerische Entwicklung von Johannes Hewel – die Arbeit in Glas (Trywialne. Sakralne. Artystyczny rozwój Johannesa Hewla – prace w szkle), Wyd. Harwalik GmbH, Reutlingen, 1993.

 

W swoich pracach w Bad Herrenalb używa Hewel szkła antycznego, ale również świadomie stosuje szkło float – powszechnie stosowany i dostępny materiał przemysłowy, który jednak tutaj zostaje zestawiony z sakralnym wnętrzem. Spotkanie sacrum z profanum jest motywem przewodnim, który towarzyszy całej realizacji.

 

W clerestorium odnajdujemy motyw krzyża, zaczerpnięty z rodzaju stuły, którą udekorowany jest  bardzo prosty i surowy w formie ołtarz kaplicy. Motyw ten pojawia się także w zaprojektowanych przez Johannesa Hewla organach.

 

W oknach clerestorium, znajdujących się ponad ołtarzem, pojawia się subtelnie w tle motyw klasycznego, chrześcijańskiego krzyża oraz horyzontalnie i wertykalnie położone linie, utrzymane w ciemnej kolorystyce. Linie te, powstające z formalnego rozkładu krzyża na dwa elementy, są swoistą grą form pomiędzy płaskimi szkłami a znajdującą się przed nimi konstrukcją podtrzymującą zadaszenie, złożoną z ukośnie położonych stalowych nośników.

 

Fot. 3

 

Fot. 4

 

Te niezbędne, architektoniczne elementy wnętrza przestają być jedynie formą przeszkadzającą obserwatorowi w odbiorze prac – przeciwnie: zaczynają nabierać artystycznego wyrazu i stają się nieodłączną częścią pracy, nadającą jej dodatkowej dynamiki.

 

Geometryczne formy – kwadraty i prostokąty pojawiające się rytmicznie w szkłach w clerestorium – nawiązują formalnie do kształtów już obecnych we wnętrzu: otworów okiennych, przeszklonej „dzwonnicy” wpuszczonej do pomieszczenia, a także architektonicznej formy samego wnętrza, zbudowanego na prostym planie prostokąta.

 

W realizacjach w kaplicy w Bad Herrenalb zastosowane zostało malarstwo, sitodruk, aerograf, matowienie szkła, a także głębokie piaskowanie, za pomocą  którego uzyskany zostaje efekt reliefu w szkle.

 

Posłużenie się szkłami o różnych stopniach przezroczystości, współgranie kolorów, wprowadzanie elementów rysunkowych w połączeniu z różnymi efektami haptycznymi (odbieranymi zmysłem dotyku) pokazują, iż techniczne możliwości Hewla oraz innowacje, które chętnie wprowadzał w warstwie formalnej prac, służą wzmocnieniu przekazu.

 

Warto przy okazji zauważyć, że szkła w oknach kaplicy nie są jedynymi elementami autorstwa Johannesa Hewla zdobiącymi wnętrze. Poza wspomnianymi wcześniej organami, ważnym elementem wnętrza kaplicy jest relief położony centralnie, nad ołtarzem. Wykonany został jako betonowy odcisk matrycy służącej wykonywaniu linorytów. W tym wypadku Hewel użył matrycy jako formy dla płaskorzeźby.

 

 

Fot. 5, 6

 


Widzimy na niej dwie figury siedzące naprzeciw siebie za stołem (identycznym w swojej prostej formie z ołtarzem w kaplicy), obramowane geometrycznymi formami oraz floralnymi motywami, subtelnie podkreślonymi poprzez zielona kolorystykę. Uważny obserwator zauważy, iż jedna z figur nie dotyka stopami ziemi. Możliwości interpretacyjnych tego elementu pozostaje wiele, ale jedno jest pewne: jest to spotkanie pierwiastka ziemskiego z pozaziemskim. To spotkanie wiernych z Bogiem w kaplicy.

 

Ten sam motyw dwóch postaci siedzących za stołem  z reliefu ołtarzowego pojawia się również w szkle, w otworze okiennym w ścianie szczytowej, po lewej stronie od ołtarza. Dzieło wykonane zostało z użyciem szkła przemysłowego. Poddane zostało ono obróbce z obu stron. Po stronie zewnętrznej cała powierzchnia szkła jest zmatowiona poprzez piaskowanie. W tej technice precyzyjny ornament powstaje dzięki zakryciu partii powierzchni mających pozostać nietkniętymi różnego rodzaju klejami, foliami, czy płynnymi gumami***).

 

Podziwiając stronę wewnętrzną szkła omawianego reliefu możemy dokładnie odtworzyć proces obróbki, jakiemu było poddawane. Powierzchnia szkła pokryta została folią, z której – głównie odręcznie – wycięte zostały ornamenty. Następnie, poprzez długotrwałe piaskowanie, uzyskany został efekt reliefu wklęsłego, swego rodzaju forma negatywna w stosunku do wypukłego reliefu nad ołtarzem.

 

W tej subtelnej pracy Hewel zastosował również malarstwo (postaci za stołem) oraz motyw drobnych punktów, powtarzający się również we wszystkich innych szkłach w kaplicy. Namalowany on został za pomocą żółci srebrnej, natomiast motywy floralne za pomocą schwarzlotu. Farby szkliwne, które stosował, są to niskotopliwe (wypalane w specjalnych piecach w temperaturze ok. 500-600°C) farby, składające się z mączki szklanej z dodatkiem metali (np. ołowiu) lub tlenków metali****).

 

Fot. 7

 

Fot. 8

 

Farby te występują w postaci proszku, który rozrabia się następnie z wodą i odrobiną gumy arabskiej lub oleju do sitodruku. Uzyskaną jednorodną masę nanosi się następnie na szkło za pomocą różnych narzędzi, na przykład pędzli, aerografu lub za pomocą technik drukarskich – głównie sitodruku. Tak przygotowane szkło wkłada się do specjalnego, płaskiego pieca, w którym odbywa się proces wypalania a następnie studzenia. Farby łączą się trwale ze szkłem, które albo pozostaje transparentne (jak w przypadku żółci srebrnej) lub przeciwnie, staje się matowe (jak w przypadku schwarzlotu).

 

Malarstwo na szkle stosuje Hewel również w kolejnej pracy zdobiącej omawianą kaplicę – znajduje się ona w tym samym narożniku, co poprzednia praca, lecz na tylnej ścianie szczytowej, tuż za katedrą. Odnajdujemy  tam klasyczny witraż, pracę stworzoną za  pomocą łączenia różnych kawałków szkła z użyciem ołowianych ramek, stosowaną już od średniowiecza w kościołach.

 

Głęboki błękit zawdzięcza to dzieło wykorzystaniu nieprzezroczystego szkła warstwowego pochodzącego z huty szkła Lamberts w miejscowości Waldsassen, jednej z niewielu hut nadal stosującej tradycyjną, ręczną technikę produkcji szkieł.

 

Tafle te wykonane są poprzez połączenie na gorąco dwóch bardzo cienkich warstw szkła barwionych w masie, zwykle  niebędących całkowicie przezroczystymi. Szkła te posiadają ciekawe tonacje kolorystyczne a ich warstwowa struktura umożliwia uzyskanie interesujących efektów poprzez usuwanie jednej z powłok, np. za pomocą trawienia w kwasie. Tą właśnie technikę zastosował Hewel przy tworzeniu „błękitnej” pracy w kaplicy.

 

Polega ona na nanoszeniu na powierzchnię szkła niezwykle toksycznego kwasu fluorowodorowego za pomocą pędzla lub poprzez zanurzanie tafli w specjalnych kąpielach kwasowych. Głębokość trawienia zależna jest od długości kontaktu szkła z kwasem.

 

Za pomocą tej techniki możliwe jest zdjęcie tylko jednej warstwy szkła i uzyskanie łagodnych przejść kolorystycznych, przy równoczesnym zachowaniu błyszczącej powierzchni. Partie, które mają pozostać nienaruszone pokrywa się specjalnymi lakierami lub foliami odpornymi na działanie kwasu*****).

***) Słowniczek technik obróbki szkła do kolekcji Silzer, Szkło-Sztuka-Rzemiosło, str. 38

****) Tamże, str. 364

*****) Tamże, str. 359

 

Fot. 9

 

Fot. 11

 

W pracy tej po raz kolejny pojawiają się zarówno motywy floralne – po jednej stronie tafli szkła malowane schwarzlotem, po drugiej stronie trawione – jak i formy geometryczne: niewielki prostokąt, w lewym dolnym rogu, w kolorze oranżu. Te dwie dopełniające się barwy tworzą harmonię, wzmacniając się jednocześnie. Błękit nabiera w tym zestawieniu jeszcze większej intensywności.

 

Godny podkreślenia jest fakt, iż szkło antyczne  barwione w masie zachwyca swoją niezwykle intensywną kolorystyką i świetlistością – niemożliwą do uzyskania w jakiejkolwiek innej technice artystycznej. Barwa z omawianego szkła promieniuje niejako na przeciwległą ścianę szczytową kaplicy, utrzymaną, na życzenie artysty, w błękitnej tonacji.

 

Fot. 12

 

 

Fot. 13

 

Na tej właśnie ścianie, po wejściu na emporę ukazuje się nam kolejna praca witrażowa Johanesa Hewla. Również i w niej, w centralnym miejscu kompozycji, odnajdujemy znany nam z reliefu ołtarzowego motyw dwóch postaci siedzących za stołem. Witraż ten jest łącznikiem pomiędzy kolorystycznie  chłodną kaplicą a pozostałą częścią, utrzymanych  w barwach ciepłych, budynków sympozyjnych – widoczny jest z obu stron ściany.

 

W pracy tej łączy Hewel wszystkie opisane już wcześniej techniki – malarstwo, piaskowanie, witraż. Łączy także szkło przemysłowe ze szkłem antycznym, zarówno transparentnym, jak i nieprzezroczystym. Na przykładzie tej pracy staje się jasne, jak ważnym elementem w pracach witrażowych Hewla są ołowiane ramki. Ich zastosowanie nie ogranicza się jedynie do zespolenia pojedynczych elementów pracy, przeciwnie – są one graficznie istotnymi liniami.

 

Fot. 15

 

Fot. 16

 

Szczególny nastrój panujący w kaplicy w Bad Herrenalb jest wynikiem dekoracji wykonanej przez Johannesa Hewla. Istotnym faktem jest, iż prace witrażowe zostały wykonane w ścisłej harmonii z wnętrzem, nie tylko jego formalnymi aspektami, ale także duchowym wymiarem. U Johanesa Hewla trudno o ustalenie granic pomiędzy jego życiem a twórczością, pomiędzy jego malarstwem i rysunkiem a pracami w szkle oraz innymi technikami. Niemożliwe było zatem ograniczenie jego całościowego spojrzenia na wnętrze jedynie do ukształtowania prac witrażowych.

 

Naturalnym stało się pozostawienie artyście wpływu także na kolorystykę ścian, wyposażenie wnętrza, stworzenie płaskorzeźby nad ołtarzem a także zaprojektowania organów. Prace jego są niezwykle przemyślane, oparte na dialogu – dialogu formy z treścią, form między sobą, dialogu architektury z funkcjonalnością, pojedynczego wnętrza z całością kompleksu budynków, dialogu sacrum z profanum, wreszcie dialogu człowieka z Bogiem. Kaplica w Bad Herrenalb jest zatem „gesamtkunstwerkiem”******), w którym przenikają się niemal wszystkie dziedziny sztuki.

 ******) Dzieło totalne

 

Prof. Johannes Baptist Hewel (1947-2009) w latach 1968-1975 studiował historię i historię sztuki we Frankfurcie i Stuttgarcie, w latach 1969-1974 na Akademii Sztuk Pięknych w Stuttgarcie w Klasie Malarstwa i Kształtowania Szkła u prof. Hansa-Gottfrieda von Stockhausena, po którym zresztą objął jej profesurę.

Liczne podróże Hewla po Europie, Azji i Afryce, jakie odbywał rowerem, pobyty w obu Amerykach i Australii poszerzały jego horyzonty artystyczne i pozwalały obcować z całkowicie odmiennymi poglądami na sztukę, a także dawały impulsy do dalszej twórczości. Zaskakujące formy, oryginalne ornamenty, kompozycje pełne wewnętrznego napięcia i dynamiki, kontrastujące ze spokojnymi plamami barwnymi to właśnie niezwykle bogaty świat, w którym poruszał się Hewel. W czasie podróży po Ameryce wzbogacał się o doświadczenia w obrębie tkaniny, ceramiki a także drewnianych figur – nie pozostały one bez wpływu na jego późniejszą twórczość.

Życie i sztuka ludowa, wierzenia i religie a także definiowanie własnej, niezależnej od przynależności do Kościoła, postawy wobec Boga również odzwierciedla się silnie w jego sztuce. Należy podkreślić, że głównymi dziedzinami twórczości Hewla było malarstwo oraz rysunek i grafika, natomiast jego działalność artystyczna w obrębie szkła odznaczała się specyficzną, skokową dynamiką a jego zainteresowanie tym niezwykle uwodzicielskim materiałem nie było bezkrytyczne. Okresy
abstynencji twórczej w obrębie malarstwa na szkle uważał za konieczne, by móc oprzeć się dynamice własnej jaką posiada ten materiał*). Właśnie w tym działaniu – niejako przeciwko samemu sobie – tkwi wielka siła, jaką posiadają jego prace.

Jego prace w szkle są autonomicznymi dziełami malarskimi, niepoddającymi się prostej estetyzacji, co – przypatrując się współczesnej scenie szkła artystycznego – jest czymś spotykanym nader rzadko. Poza obrazami, realizował Hewel także prace ze szkła powiązane z architekturą i przestrzenią; również i te dokonania odznaczają się konsekwentną malarskością i głęboką symbolicznie treścią.
*) 1 Dom Kościelny – Ewangelicka Akademia Baden 

 

Justyna Giermakowska
Wszystkie fotografie autorki

 

Całość artykułu w wydaniu drukowanym i elektronicznym 

inne artykuły o podobnej tematyce patrz Serwisy Tematyczne

więcej informacj: Świat Szkła 5/2012

  • Logo - alu
  • Logo aw
  • Logo - fenzi
  • Logo - glass serwis
  • Logo - lisec
  • Logo - mc diam
  • Logo - polflam
  • Logo - saint gobain
  • Logo termo
  • Logo - swiss
  • Logo - guardian
  • Logo - forel
  • vitrintec wall solutions logo

Copyright © Świat Szkła - Wszelkie prawa zastrzeżone.