Zmiany wyglądu otworów okiennych są wyrazem zmieniających się trendów w architekturze. Wiążą się także z rozwojem techniki i technologii wykorzystywanej przy ich konstruowaniu.

Na przekształcenia w obrębie otworów okiennych wpływało także dążenie do podniesienia komfortu użytkowników wnętrz, w których były stosowane.

 

  

Ceglana wieża S. Andres w Catalayud w Hiszpanii, otwory okienne na przedostatnim piętrze zostały zamknięte celosiami (fot. commons.wikimedia.org)

W architekturze wczesnochrześcijańskiej i obszaru Bizancjum stosowano transenny. Są to płyty zamykające okno, wykonywane z cienko szlifowanego lub ażurowego marmuru, alabastru, kamienia lub drewna.

Po drugiej stronie Morza Śródziemnego, w Hiszpanii pod panowaniem islamskim, jedną z charakterystycznych cech tamtejszej architektury było stosowanie celosii, czyli ażurowych płyt wypełniających otwory okienne. Wykonywano je z gipsu lub z marmuru i pokrywano plecionkowym wzorem. W okresie przedromańskim i romańskim starano się dostosować otwory okienne do warunków klimatycznych.

 

Oznaczało to zmniejszenie ich wymiarów. Mimo tych zmian wykorzystywano nadal typ znany już w starożytnej Grecji: wydłużony, prostokątny i lekko zwężający się ku górze. Okna były zakończone na półokrągło. Zazwyczaj umieszczano je dość wysoko, a te położone w niższych kondygnacjach budynku często były zakratowane.

 

W tym czasie stosowano zarówno okna pojedyncze (monoforia), podwójne (biforia), potrójne (triforia), jak i wielokrotne. Trzy ostatnie typy były połączonymi w grupy oknami pojedynczymi. Dzielono je, w zależności od grubości ściany, jedną lub dwoma kolumienkami ustawionymi za sobą.

 

Od XII wieku we Francji zaczęto stosować zasłanianie okien płytami marmurowymi lub okiennicami. Kiedy wreszcie upowszechniło się szklenie okien, można było zwiększyć ich wymiary. W tym czasie zamieniono łuki półokrągłe typowe dla romańszczyzny na ostre, charakterystyczne dla okresu gotyckiego. W jednym przęśle ograniczonym skarpami zaczęto, zamiast jednego szerokiego okna, stosować dwa węższe.

 

Różne rodzaje okien w romanizmie, kolegiata w Tumie pod Łęczycą (Z. Świechowski: Sztuka polska. Romanizm, Warszawa 2006)

Otwór okienny to otwór w ścianie lub konstrukcji
dachowej, służący do oświetlania pomieszczeń
światłem bocznym, natomiast obramienie jest jego
ozdobnym ujęciem. Okno stanowi stałe lub ruchome,
przezroczyste zamknięcie otworu okiennego,
wraz z konstrukcją służącą do mocowania. Niekiedy
nazywa się tak również całość otworu okiennego
z obramieniem i zamknięciem, sam otwór lub, co
uchodzi za określenie nieścisłe, samo obramienie
okienne. 

 

Niejednokrotnie dla wypełnienia przestrzeni między nimi a łukiem przyściennym stosowano na osi jeszcze jedno okrągłe okno o średnicy zbliżonej do szerokości tych dolnych. Z czasem zaczęto je znacznie poszerzać, tak aby osiągnęło średnicę obu dolnych okien.

 

W końcu spowodowało to ich połączenie wspólnym ościeżem oraz eliminacje ściany na przestrzeni od skarpy do skarpy. Najdobitniejszym przykładem tego procesu jest wygląd rozet, okrągłych okien stosowanych najczęściej w fasadzie frontowej lub w ścianach szczytowych transeptu. Wypełniano je albo przeźroczem kamiennym albo armaturą żelazną.

 

 

Triforium kościoła św. Andrzeja w Krakowie (Z. Świechowski: Sztuka polska. Romanizm, Warszawa 2006)

 


W związku z ciągłą popularyzacją i zwiększaniem się powierzchni witraży starano się je jak najlepiej oprawiać. Początkowo posługiwano się w tym celu żelaznymi podziałami, potem wprowadzono dzielenie ich w dolnej części kamiennymi laskami. W górnej, ostrołukowej części stosowano do tego maswerki.

 

Były to dekoracje architektoniczne składające się z elementów geometrycznych – laskowań, kół, odcinków koła, stylizowanych trój- lub czteroliści czy rybich pęcherzy – wykonanych w kamieniu lub cegle. Oprócz wspomnianych już otworów okiennych wypełniano nimi także wimpergi i balustrady. Czasem używano ich do ozdabiania pól ściennych – taki typ dekoracji to maswerk ślepy.

 

Niektóre użyte terminy architektoniczne:
Laskowanie – dekoracja z wąskich kamiennych prętów
o różnych profilach
Wimperga – dekoracyjny szczyt trójkątny, umieszczany
w zwieńczeniu portalu lub okna
Supraporta – dekoracje umieszczone nad otworem
drzwiowym
Węgar – pionowy element konstrukcyjny ujmujący
po bokach otwór okienny lub drzwiowy
Nadokiennik – gzyms lub mały fronton wieńczący
obramienie okienne
Archiwolta – profilowane lub ornamentowane czoło
arkady, element dekoracyjny pokrywający krzywiznę
konstruowanego łuku
Aedicula – nisza w wewnętrznych ścianach budynku
Ława – poziomy, czasem wysunięty przed lico ściany
element zamykający otwór okienny od dołu; potocznie:
parapet 

Obok okien ostrołukowych wykorzystywano także okna prostokątne, dzielone kolumienkami, słupkami lub krzyżami kamiennymi na 4 lub 6 części. Były one raczej stosowane w budownictwie mieszkalnym.

 

Jednym z elementów, związanych z przejściem w architekturze od gotyku do renesansu, jest specjalny typ okna bliźniaczego spotkany w toskańskich pałacach. Wyróżnia je pojedyncza, silnie profilowana rama oraz podział za pomocą kolumienki na dwa prostokątne lub półokrągłe otwory.

 

W okresie renesansu nadal stosowano wszystkie już znane typy okien: prostokątne, prostokątne z półokrągłym zakończeniem, półokrągłe dzielone pionowymi słupami na trzy pola oraz okrągłe. Nowość to okna trójdzielne, w których dwie boczne, prostokątne części były niższe, a środkowa, zakończona na półokrągło – wyższa.

 

 

 

 

 

 

Maswerki katedry w Kolonii (G. Marrucchi, E. Nesti, C. Sirigatti: Wielka historia sztuki. Sztuka gotycka, Warszawa 2010)

 

W tym okresie wprowadzono także okna kwadratowe, prostokątne poziome do powierzchni ziemi dłuższym bokiem, eliptyczne oraz porte- fenetry.

Okna eliptyczne doświetlały nowe rodzaje pomieszczeń, tzw. mezzaniny i poddasza. Porte-fenerte to rodzaj okna sięgający do podłogi i zazwyczaj oddzielony od niej progiem. Czasem bywał zaopatrzony w balustradę zewnętrzną. Był to charakterystyczny element architektoniczny pałaców z XVII-XIX w. W renesansie rozpowszechniły się okiennice w ramach do zamykania otworów okiennych.

 

Pod koniec renesansu i w baroku zaczęto stosować okna zakończone odcinkiem łuku w górnej części. Było to bezpośrednio związane z wprowadzeniem we wnętrzach pasujących do nich sklepień.

 

Prostokątne okna ratusza we Wrocławiu (B. Osińska: Sztuka i czas. Od prehistorii do rokoka, Warszawa 2004)

 

Dla architektury baroku charakterystyczny był nowy typ okien: oeil-de-boeuf, czyli wole oko. To małe, okrągłe lub owalne okno, ujęte zazwyczaj w ozdobne obramienie. Umieszczano je w górnych kondygnacjach budynku oraz na frontonach. Czasem pełniło funkcje nadświetla nad drzwiami i oknami. Traktowano je jako pośrednie lub dodatkowe źródło światła.

 

Rozeta katedry opactwa benedyktyńskiego w Durham (J. Gympel: Historia architektury. Od antyku do czasów współczesnych, Kolonia 2000)

 

We wnętrzach rokokowych okna zajmowały całą  wysokość ściany. Były bardzo smukłe, co podkreślał jeszcze sposób ich oszklenia. Wykorzystywano do tego drobne szybki, zazwyczaj o wydłużonych proporcjach.

 

Palazzo della Signoria we Florencji (G. Marrucchi, E. Nesti, C. Sirigatti: Wielka historia sztuki. Sztuka gotycka, Warszawa 2010)

 

W klasycyzmie, podobnie jak w stylu rokoko, otwory okienne były komponowane na wysokość całej ściany wraz z supraportami i obramieniami. Najczęściej kończono je klasyczną formą półkola, a szerokie ościeża wypełniano wnękami bądź kasetonami.

 

Okno trójdzielne Palazzo Pamphilj w Rzymie (L. Santini: Rzym i Watykan, Rzym 2000) 

 

Różnorodności w sposobie kształtowania otworów okiennych towarzyszyła zmienność wyglądu otaczających je obramień. W architekturze antycznej stosowano najprostsze rozwiązanie – po prostu zabezpieczano dodatkową metalową listwą miejsce, w którym drewniana ościeżnica stykała się z wątkiem ściany.

 

Z czasem metalowa listwa została zamieniona na kamienną. Niekiedy dodawano w jej górnej lub dolnej części tzw. „uszy”. Ich powstanie związane jest z kształtem belek, stosowanych w poprzednim okresie do zamykania otworów okiennych, które wystawały z nich ze względów konstrukcyjnych.

 

W architekturze rzymskiej opaski stawały się coraz bardziej rozbudowane. Równocześnie nad opaskę wprowadzono naczółek. Jego praktyczna rola polegała na osłonięciu otworu okiennego przed zaciekaniem.  Z czasem został on oddzielony od opaski wąskim fryzem i zdecydowanie powiększony.

 

Wole oka San Ivo alla Sapienza w Rzymie (fot. en.wikipedia.org)

 

W średniowieczu opaski zanikły na rzecz dwóch rodzajów obramienia otworów okiennych. Każdy z nich był charakterystyczny dla budynków o innym przeznaczeniu. Pierwszy – obramienie bezwęgarowe – występował w budowlach sakralnych, zamkach i pałacach.

 

Fasada zamku w Łańcucie (fot. webturystyka.pl)

 

Przy otworach z bogatymi przeźroczami kamiennymi stosowano je w formie oprofilowania ościeży wałkiem lub ujęcia ich smukłymi kolumienkami w pionowej części, a wałkiem w łukowej.

Niekiedy starano się je upodobnić do arkad.

 

Różnorodne okna na fasadzie Pallazo Pitti we Florencji (E. Capretti: Klasycy sztuki. Brunelleschi, Florencja-Mediolan 2006)

 

Drugi rodzaj – obramienie węgarowe – miał wyraźnie wgłębne oprofilowanie otworu. Obiegał w całości nadławie, a węgary – w całości lub częściowo.

Następny okres charakteryzował powrót do zarzuconych elementów antycznych: opasek, nadokienników, archiwolt, tympanonów, wsporników oraz porządków, stosowanych jako obramienia okienne, czyli aedicule.

 

 

Fasada ogrodowa pałacu Potockich, Radzyń Podlaski (T. Chrzanowski: Sztuka w Polsce od I do III Rzeczpospolitej, Warszawa 2008)

 

W tym samym czasie nastąpiło znaczne wzbogacenie i skomplikowanie obramień okien. W późnym renesansie i baroku zmienił się wygląd dotychczas spokojnych naczółków. Zostały one znaczne rozbudowane.

 

Fasada Pallazo Rezzonica (B. Bonechi: Cała Wenecja, Firenze brw)

 

 

Obramienie węgarowe na fasadzie Banqueting House pałacu Whitehall (J. Gympel: Historia architektury. Od antyku do czasów współczesnych, Kolonia 2000)

 

Petit Trianon w Wersalu (B. Osińska: Sztuka i czas. Od klasycyzmu do współczesności, Warszawa 2005)

 

Bogate naczółki kościoła San Carlo w Rzymie (fot. pl.wikipedia.org)

 

 

Natomiast klasycyzm wiązał się ze znacznym uproszczeniem dotychczasowych form. Naczółki pozbawiono tympanonów. Przedłużano je na całą fasadę w formie płaskich, szerokich pasów. Opaski okienne załamywały się w pewnych częściach, co wpływało na zróżnicowanie ich szerokości. Pod ławami stosowano często wnęki lub fartuszki.

 

Tzw. uszy okna Erechtheionu w Atenach (Z. Mączeński: Elementy i detale architektoniczne w rozwoju historycznym, Warszawa 1956)

 

Okno zewnętrzne świątyni Vesty w Tivoli (Z. Mączyński: Elementy i detale architektoniczne w rozwoju historycznym, Warszawa 1956)

 

 

 

Całość artykułu w wydaniu drukowanym i elektronicznym 

 

Aleksandra Lis

 

Bibliografia:
- Słownik terminologiczny sztuk pięknych, Warszawa 2007;
- Koch W.: Style w architekturze, Warszawa 1996;
- Tajchaman J.: Słownik terminologiczny architektury. Stolarka okienna, Warszawa 1993;
- Sienicki S.: Wnętrza mieszkalne. Rys historyczny, Warszawa 1962;
- oraz publikacje, z których pochodzą ilustracje.

 

inne artykuły o podobnej tematyce patrz Serwisy Tematyczne

 

więcej informacj: Świat Szkła 6/2012

  • Logo - alu
  • Logo aw
  • Logo - fenzi
  • Logo - glass serwis
  • Logo - lisec
  • Logo - mc diam
  • Logo - polflam
  • Logo - saint gobain
  • Logo termo
  • Logo - swiss
  • Logo - guardian
  • Logo - forel
  • vitrintec wall solutions logo

Copyright © Świat Szkła - Wszelkie prawa zastrzeżone.