Terminem „mozaika” określa się malarską technikę zdobniczą, polegającą na wykonywaniu dekoracyjnego wzoru z wykorzystaniem różnokształtnych, małych, kolorowych kamieni, szkieł lub fragmentów ceramiki na uprzednio przygotowanym podłożu. Może nim być świeża zaprawa wapienna, cement lub mastyks. Poszczególne płytki składające się na mozaikę nazywa się tesserami. Ze względu na swą wyjątkową trwałość mozaiki stosuje się przede wszystkim jako dekoracje architektoniczną ścian, sufitów lub podłóg. Niekiedy używa się ich do ozdabiania przedmiotów rzemiosła artystycznego.

 

Czym są mozaiki?

 

Najstarsze mozaiki są datowane na IV-III tysiąclecie p.n.e. Okres ich pełnego rozkwitu przypada na I w. n. e. w Rzymie. Potem zwyczaj zdobienia techniką mozaikową przejęła sztuka wczesnochrześcijańska. Drugim okresem największej popularności mozaik był VI w. Było to związane z rozwojem sztuki bizantyjskiej. Stamtąd mozaiki rozprzestrzeniły się na Ruś, gdzie najbujniej rozwijały się między XI a XII w. W późniejszym okresie jedynie we Włoszech dekorowanie techniką mozaikową odgrywało większą rolę. Dopiero XIX w. przyniósł ponowne zainteresowanie tą techniką zdobniczą. 

 

Rzymskie mozaiki – najbardziej znane, ale czy rzeczywiście najstarsze?

 

Najstarszy przekaz wspominający o istnieniu posadzek mozaikowych pochodzi z księgi Estery w Starym Testamencie. Opisano w nim podłogi w pałacu w Suzie. Ze wzglądu na dużą ilość wczesnych przekazów dotyczących stosowania mozaiki w Azji Mniejszej przypuszcza się, że to ona jest ojczyzną tej techniki malarskiej.

 

Najstarsze przykłady zdobienia mozaikami pochodzą z Uruk (obecnie Warka) w południowej Mezopotamii (Irak) z IV-III tysiąclecia pne. Pokrywają one filary i mury świątyni bogini Inany. Wykonano je techniką mozaiki sztyftowej. Polega na na układaniu powierzchni z barwionych na czerwono, czarno lub biało sztyftów o długości około 10 centymetrów. Elementy mozaiki stanowią uformowane wcześniej wałeczki gliny. Główki sztyftów wystają z płaszczyzny ściany tworząc ozdobny ornament geometryczny: trójkąty, romby lub szerokie zygzaki. 

 

Ze starożytnego Egiptu nie znamy żadnych wyraźnych przykładów stosowania mozaik. Jedynie w okresie Średniego Państwa używano techniki zbliżonej do mozaiki do zdobienia przedmiotów dekoracyjnych. Jednak uznaje się, że była ona bliższa inkrustacji czy intarsji.

 

W kulturze egejskiej, na Krecie, proste rozwiązania w zakresie układania posadzek stosowano już od neolitu (ok. 5000-3000 lat p.n.e). W okresie helladzkim (3000-1100 lat p.n.e.) na stałym lądzie powszechnie stosowano już posadzki z naturalnego kamienia. Natomiast posadzki mozaikowe były używane w starożytnej Grecji od VI do V w. p.n.e.

 

Początkowo posadzki wykonywano z płyt kamiennych (m.in. wapienia, zielonego lub niebieskiego łupku, alabastru). Używano także płyt ze zwykłego kamienia pozbawionego cech dekoracyjnych, który pokrywano stiukiem i malowano. Niekiedy wykonywano na takich powierzchniach freski o motywach geometrycznych lub zwierzęcych.

 

W późniejszym okresie, gdy mozaiki stały się bardziej popularne, układano je z sześciennych kostek kamiennych, ceramicznych lub szklanych, ściśle do siebie przylegających. Tę technikę zdobniczą nazywa się opus tessellatum. W jej ramach tworzono wzory ornamentalne lub figuralne, czarno-białe lub kolorowe. Kostki szklane, wykonywane z pasty szklanej, barwiono na morski kolor. Imitowały one wodę, natomiast kostki ceramiczne oraz kamienne pozostawiano w ich naturalnych kolorach. Mniejsze tessery służyły do układania wzorów wymagających większej precyzji. 

 

2014 7-8 36 1

Mozaika wykonana w technice opus tessellatum z Piazza della Stazione Termini w Rzymie (za: http://en.wikipedia.org/wiki/Opus_tessellatum)

 

 

Opus vermiculatum to rodzaj techniki opus tessellatum. Układano w niej kopie obrazów sztalugowych z wielobarwnych kostek. Powstałe w ten sposób mozaiki to emblema vermiculatum. Umieszczano je zazwyczaj pośrodku podłogi. Były one wykonywane na podstawie przerysu, a nie oryginalnego obrazu. Prawdopodobnie zbiory takich szkiców krążyły między warsztatami mozaikarzy. Wielokrotne powtarzano te same motywy w różnych obiektach. 

 

Mozaiki wykańczano poprzez zeszlifowanie powierzchni pumeksem, piaskiem szmaragdowym lub zwykłym. 

 

2014 7-8 36 2

Wewnętrzne emblematy mozaik z Palazzo Massimo alle Terme w Rzymie (za: http://en.wikipedia.org/wiki/File:Mosaic_cat_ducks_Massimo_Inv124137.jpg)

 

(...)

W okresie późnego cesarstwa niezwykle popularne stały się przedstawienia figuralne. Wykorzystywano je do dekoracji nie tylko posadzek, ale i ścian i sufitów. Oprócz kamiennych kostek, używano do ich układania również tesser ceramicznych oraz szklanych, barwionych na różne kolory. W mozaikach posadzkowych stosowano duże tessery.

 

2014 7-8 37 2

Mozaika późnoantyczna z Apamei przedstawiająca polowanie

(za: http://mosaik.wordpress.com/2006/08/19/the-great-hunt-mosaic-from-apamea/)

 

 

Kompozycja mozaik była zależna od położenia ośrodka, w którym powstawały. W Italii i prowincjach zachodnich preferowano stosowanie dużych figur lub kompozycji kwaterowych, natomiast w Afryce powszechniejsze były mozaiki o układzie pasowym. 

 

W IV w. ogromną popularność zyskały mozaiki kobiercowe. Zdobiły one całą powierzchnię podłogi scenami figuralnymi w układzie spiętrzonym. 

 

2014 7-8 37-4

Mozaika przedstawiająca wiejskie zabudowania

(za: http://www.villa.culture.fr/mobile/en/uc/01_01_03)

 

 

2014 7-8 37 1

 Mozaika z obszaru Afryki północnej przedstawiająca pawia z III lub IV w. (za: http://metmuseum.org/toah/hd/gaul/hd_gaul.htm)

 

 

2014-7-8 37 3

Przykład późnoantycznej mozaiki kobiercowej z północnej Afryki (za: http://iammodernman.files.wordpress.com/2011/04/

roman_mosaic_floor_losangeles_county_museum_california.jpg)

 

 

Wokół nich wykonywano bogate bordiury. Bardzo dużą wagę przykładano do symbolicznego znaczenia motywów na mozaikach, natomiast mniejszą do zachowania proporcji między obiektami na nich przedstawianymi.

 

W tym samym okresie do dekoracji ścian zaczęto używać okładzin szklanych. Okładziny wykonywano z dwóch warstw materiałów. Pierwszą stanowiła warstwa skorup ceramicznych pokrytych glinianą zaprawą. Bezpośrednio do niej przymocowywano przycięte i dopasowane płytki nieprzezroczystego szkła. Substancją wiążąca różne powierzchnie była najprawdopodobniej smoła. Płytki przeważnie miały grubość około 10 milimetrów. Barwiono je na różne kolory: różowy, zielony czy niebieski tak, aby jak najlepiej oddawały kolory natury. 

 

2014 7-8 37 5

Mozaikowa dekoracja absydy w San Apollinare in Classe koło Rawenny

(za: Jan Białostocki, Sztuka cenniejsza niż złoto, Warszawa 2006)

 

 

W późniejszym okresie – od IV w. – na kierunki rozwoju mozaiki sufitowej i ściennej miał wpływ rozkwit architektury chrześcijańskiej. Starano się unikać pewnych niezręczności związanych z przedstawianiem na posadzce postaci świętych czy symboliki religijnej. Mozaiki zdobiły zarówno ściany i sufity, jak i kolumny.

 

Mozaiki późnoantyczne różniły się od wczesnochrześcijańskich. Przede wszystkim te pierwsze wykonywano głównie na podłogach. Ścienne mozaiki były bardzo małych rozmiarów. Układano je głównie z kostek z minerałów. Nieczęsto do tworzenia kompozycji używano fragmentów masy szklanej. Tło było zazwyczaj białe, a przedstawienia ornamentalne. Do układania mozaiki antycznej wykorzystywano metody wypracowane już w starożytności.

 

Wczesnochrześcijańskie mozaiki zajmowały bardzo duże powierzchnie ścian. Na podłogach układano zazwyczaj niezbyt udane kopie mozaik antycznych. Do tworzenia mozaik wczesnochrześcijańskich wykorzystywano przede wszystkim masę szklaną. W IV w. wyparła ona tworzywo kamienne. W mozaikach ściennych stosowano zazwyczaj płytki szklane. Wycinano je ze szklanych tafli, a następnie szlifowano do jednakowych wymiarów. Odpowiednie jej przycięcie umożliwiało wyprodukowanie płytek matowych lub lśniących. Niekiedy w szklanej tafli pociętej na kilka warstw umieszczano metalową folię, co pozwalało uzyskać tessery pokryte płatkami złota lub srebra. Są znane przykłady mozaik, w których kostki w kolorze srebrnym lub złotym umieszczano tak, aby odbijały światło. Czasem całe kostki tworzono z wewnętrznej strony muszli perłowca lub z półszlachetnego czerwonego karneolu. Tła były głównie niebieskie, żółte lub złote. Powierzchnię, na której zamierzano położyć mozaikę pokrywano najpierw warstwą materiału izolacyjnego. Zawierał on między innymi żywice lub smołę dla lepszego trzymania się zaprawy. Potem w fugi muru wbijano na pewną głębokość gwoździe o szerokich, płaskich główkach. Zaprawa składała się z trzech warstw. Pierwsza, z gaszonego wapnia, piasku, okruchów cegły i sieczki, osiągała grubość do kilku centymetrów. Jej powierzchnię siekano, aby kolejna warstwa mogła lepiej do niej przylegać. Druga zaprawa o wyrównanej płaszczyźnie miała skład podobny do pierwszej. To na niej wykonywano techniką mokrego fresku rysunek mozaiki. W ostatnią warstwę, składającą się z wapna i mączki marmurowej, wbijano kamyki. Zawsze układanie mozaiki rozpoczynano od góry ściany lub szczytu kopuły. Przeważały przedstawienia figuralne, np. historie świętych. Tylko wyjątkowo realizowano przedstawienia o świeckim charakterze. Ornamenty i martwe natury bardzo rzadko przedstawiano na mozaikach. Większość przedstawień była idealizowana, nie dążono do przedstawiania rzeczywistości.

 

Dlaczego mozaiki z biegiem czasu straciły na popularności?

 

2014 7-8 38 1

Czwartowieczna mozaika z rzymskiej willi w Hinton St Mary z Dorset

(za: The british museum – souvenir guide, Londyn 2003)

 

 

W okresie wczesnego średniowiecza – między V a XII wiekiem – techniki mozaikarskie bardzo się spopularyzowały, początkowo głównie w Cesarstwie Wschodnim, potem w Italii, Rusi i Europie Zachodniej. Z obszaru Bizancjum zwyczaj zdobienia mozaiką rozprzestrzenił się na świat islamski. Znaleziska archeologiczne poświadczają produkcje szklanych kostek mozaikowych w Presławiu w Bułgarii (pierwsza połowa X w.), w Kijowie koło Cerkwi Dziesięcinnej (przełom X i XI w.) i w Klasztorze Peczerskim (XI w.) oraz w Czernihowie (XII w.) na Rusi. Na tym obszarze kostki mozaikowe wykonywano ze szkieł ołowiowokrzemowych w kolorach: żółtym, ciemnogranatowym, zielonym oraz czerwonobrunatnym.

 

2014 7-8 38 4

Jedenastowieczna mozaika z klasztoru Kaisariani w Atenach

(za: Athens – the city of intellect and democracy, Athens 2006)

 

 

Niekiedy mozaiki wykonywano z ceramicznych płytek pokrytych barwną polewą: zieloną, żółtą, ciemnoniebieską, brunatną, czerwoną, rzadziej białą. Najczęściej wykorzystywano je do ozdabiania podłóg. Tego typu dekoracje najpierw pojawiły się w Bułgarii, potem w Polsce, Czechach i na Rusi. W Polsce są one znane z katedry gnieźnieńskiej, kościoła w Trzemesznie i kolegiaty świętego Pawła w Kaliszu. Najstarszy tego typu zabytek z Gniezna jest datowany na czasy przed 1018 rokiem. W Europie Zachodniej także wykonywano podłogi w tej technice. Najprawdopodobniej ozdobną polewę na płytkach ceramicznych wykonywano we wczesnym średniowieczu w pracowniach szklarskich. 

 

W późnym średniowieczu, od XIII w., mozaiki służyły przede wszystkim jako dekoracja ścian. Między XII a XIV wiekiem poprzez zastosowanie perspektywy i światłocienia, zaczęły się one zbliżać do malarstwa. W końcu to ostatnie zajęło miejsce dekoracji mozaikowej, która prawie zanikła. 

 

2014 7-8 38 2

Czternastowieczny obraz przedstawiający ucztę na część panny młodej. Uwagę zwraca podłoga wykonana z ceramicznych płytek – niektóre z nich są zdobione (za: Robert Bartlett, Panorama średniowiecza, Londyn 2001)

 

 

2014 7-8 38 5

Ikona mozaikowa Matki Boskiej pochodząca z drugiej połowy XIII w., znajdująca się w zbiorach Klasztoru Klarysek w Krakowie

(za: Władysław Ślesiński Techniki malarskie – spoiwa mineralne, Warszawa 1983)

 

 

Od XII w. zaczęto tworzyć przenośne ikony. Są one traktowane przez badaczy jako sposób zastosowania technik mozaikarskich w malarstwie sztalugowym. 

 

W tym samym okresie Wenecja, Siena i Florencja przejęły od Konstantynopola rolę głównego ośrodka mozaikarskiego. Początkowo na tym obszarze używano do tworzenia mozaik głównie tesser kamiennych. Od XIII w. w okolicach Wenecji, w Murano, rozpoczęto produkcje szklanych kostek mozaikowych. 

 

W okresie pełnego i późnego średniowiecza mozaika znacznie straciła na monumentalności na rzecz malarstwa ściennego. Zaczęto powszechnie wykorzystywać ją w niektórych dziedzinach rzemiosła artystycznego. Na przykład w Rzymie działali artyści maestri cosmati zajmujący się zdobieniem przedmiotów (np. ołtarzy, ambony czy kolumn) inkrustacją mozaiką kamienną. 

 

2014 7-8 38 3

Pietro Cavallini, Pokłon trzech króli, z 1291 roku, Rzym, kościół Santa Maria in Trastevere

(za: Giulia Marruchi, Elena Nesti, Cristina Sirigatti, Wielka historia sztuki – sztuka gotycka, Warszawa 2010)

 

 

W okresie renesansu, w związku z zainteresowaniem sztuką antyku, twórcy mozaik starali się nawiązywać do starożytnych wzorów. Jednak nowa estetyka i chęć naśladowania otaczającej rzeczywistości przyczyniły się do powolnego zaniku dekoracji mozaikowych. 

 

2014 7-8 38 6

Mozaika przedstawiająca Matkę Boską Bolesną ze zbiorów Muzeum Narodowego w Krakowie

(oddział Zbiory Czartoryskich) (za: Techniki malarskie – spoiwa mineralne, Warszawa 1983)

 

 

W końcu XVIII w. mozaikowa dekoracja przeniosła się na małe przedmioty: broszki, nausznice, wisiory czy medaliony. W tym czasie rozpowszechniły się mozaiki z bardzo nietypowych surowców: piór lub mchu, słomy. W drugiej połowie XVIII w. na obszarze Niemiec zaczęto wykorzystywać Korallenarbeiten, czyli mozaiki ze szklanych koralików, do ozdabiania mebli, tac, waz czy trzonków sztućców.

 

Na przełomie XVIII i XIX w., w związku z rozwojem archeologii, podjęto się pierwszych prac konserwatorskich nad mozaikami starożytnymi i średniowiecznymi. W XIX w. ukształtowała się metoda układania mozaik najczęściej stosowana współcześnie. Polega ona na naklejaniu kamyków licem na podkład papierowy za pomocą masy mastyksowej. Między kamykami pozostawia się nieduże wolne przestrzenie. Poszczególne fragmenty mozaik przenosi się na miejsce przeznaczenia i dopiero tutaj zostają one wtłoczone w zaprawę. Na tym etapie usuwa się papier podkładowy. Na koniec przystępuje się do polerowania powierzchni mozaiki.

 

Od lat pięćdziesiątych ub. w. artyści na nowo zainteresowali się możliwościami, jakie niesie dekoracja mozaikowa.

 

 

Aleksandra Lis

 

 

Bibliografia:

Krystyna Józefowiczówna, Kultura artystyczna na przełomie antyku i wczesnego średniowiecza [w:] Italia, red. E. Tabaczyńska, Wrocław 1980.
Janina Kłosińska, Sztuka bizantyjska, Warszawa 1975.
Zdzisław Mączeński, Mozaika szklana [w:] Elementy i detale architektoniczne w rozwoju historycznym, red. Z. Mączeński, Warszawa 1956. 
Giulia Marruchi, Elena Nesti, Cristina Sirigatti, Wielka historia sztuki – sztuka gotycka, Warszawa 2010. 
Maria Nowicka, Mozaika [w:] Kultura materialna starożytnej Grecji – zarys, t. II, red. K. Majewski, Wrocław 1977.
Anna Sadurska, Archeologia starożytnego Rzymu, t. I-II, Warszawa 1975.
Słownik terminologiczny sztuk pięknych, Warszawa 2007.
Władysław Ślesiński, Techniki malarskie – spoiwa mineralne, Warszawa 1983.

 

 

Całość artykułu w wydaniu drukowanym elektronicznym 
Inne artykuły o podobnej tematyce patrz Serwisy Tematyczne 
Więcej informacji: Świat Szkła 7-8/2014

  • Logo - alu
  • Logo aw
  • Logo - fenzi
  • Logo - glass serwis
  • Logo - lisec
  • Logo - mc diam
  • Logo - polflam
  • Logo - saint gobain
  • Logo termo
  • Logo - swiss
  • Logo - guardian
  • Logo - forel
  • vitrintec wall solutions logo

Copyright © Świat Szkła - Wszelkie prawa zastrzeżone.