Wykonanie witrażu polega na zestawieniu w sceny lub ornamenty różnych kawałków szkła barwionego tlenkami metali, umiejętnie dobranych i odpowiednio dociętych. Osobne kolorowe szybki łączono i spajano listwami (dwuteownikami) ołowianymi. Zestawione w kwatery dodatkowo wzmacniano i umieszczano w otworach okiennych. Pewne elementy na płaszczyznach barwionych szyb zaznaczano czarną lub brązową farbą szkliwną, czyli konturówką.

 

2016 07 38 1

Fot. 1. Przykład malarstwa gabinetowego z zamku w Domanicach ze zbiorów Muzeum Narodowego we Wrocławiu (http://barwyszkla.pl/wp-content/uploads/2015/12/okno-zamek-domanice-witraz%CC%87-gabinetowy-1-.jpg)

 

Witraże trzeba zróżnicować od innych sposobów dekoracji otworów okiennych, takich jak: szkliwienie okien różnego kształtu szybkami (między innymi gomółkami czy rombami) połączonymi we wzory dekoracyjne czy malarstwo gabinetowe, wykonywane na białym szkle farbami szkliwnymi.

 

 

Techniki wykonania

 

Zasadniczo witraże wykonuje się według schematu powszechnie przyjętego już od czasów średniowiecza. Najpierw projektowano kompozycje i sporządzano rysunek roboczy. Potem przykrawano odpowiednio szybki, a następnie opracowywano je malarsko. W dalszej kolejności oprawiano gotowe szybki i zestawiano całość w kwatery. Na koniec montowano witraże w ramach okiennych.

 

Najczęściej mistrz sztuki witrażowej umiał projektować witraże, ale niejednokrotnie korzystał z różnych gotowych wzorników. Projekt obiektu musiał być dostosowany do wymogów ówczesnej architektury. Konstrukcja gotyckiego okna dzieliła otwór okienny pionowym laskowaniem na wąskie ostrołukowe pola. Nikła wytrzymałość szyb szklanych powodowała konieczność wprowadzania podziałów poziomych. Wymuszało to niejako opracowanie pionowych kompozycji, zamkniętych w prostokątne lub kwadratowe kwatery. Wątek kompozycyjny składał się najczęściej ze scen figuralnych, przeplatanych dekoracją ornamentalną.

 

2016 07 38 2

Fot. 2. Witraż w Katedrze Chartres. Przedstawienia figuralne otaczają kolorowe, dekoracyjne bordiury (G. Marrucchi, E. Nesti, C. Sirigatti: Wielka historia sztuki - sztuka gotycka, Warszawa 2010)

  

Zatwierdzony przez zleceniodawcę projekt powiększano do wielkości otworu okiennego, a następnie rysunek poszczególnych kwater nanoszono na rysownicę, z bielonych desek. Nakładano na nią kolorowe szybki, przeznaczone do przycięcia. Dopiero od XV w. zaczęto stosować do cięcia szyb diament. Przedtem wykonywano to rozgrzanych cienkim prętem żelaznym, co było dość skomplikowaną operacją.

 

Przycięte odpowiednio szybki opracowano malarsko. Wykonywane uprzednio czynności pozwalały uzyskać kompozycję składającą się z barwnych, ale pozbawionych głębi, szkiełek. Wydobycie szczegółów rysunku i światłocienia wymagało zastosowania kreski graficznej lub lawowania za pomocą brunatnoczerwonej farby. Była to mieszanina łatwo topliwego, mielonego szkła oraz barwnika w postaci tlenku żelaza i miedzi. Podmalowane szybki wymagały utrwalenia, czyli przytopienia farby do powierzchni szyby. Służyły do tego małe piece z rusztami, na których umieszczano malowane szybki ułożone na metalowej płycie, pokrytej wcześniej cienką warstwą popiołu lub gaszonego wapnia.

 

2016 07 38 3

Fot. 3. Jan van Eyck, Zwiastowanie, National Gallery of Art, Waszyngton. Górne okno ozdabia witraż, natomiast dolne otwory okienne zostały oszklone gomółkami (Siostra Wendy Beckett, 1000 arcydzieł, Warszawa 2001) 

(...)

 

Utrwalone elementy witrażu oprawiano i montowano w otworach okiennych. Do oprawy szybek wykorzystywano pręty ołowiane, tzw. dwuteówki. Najczęściej otrzymywano je, zalewając ołowiem, pręty trzcinowe umieszczone w płytkim naczyniu żelaznym lub drewnianym. W wyniku tej operacji otrzymywano płytę ołowianą przecinaną według trzcinek w środku. Cienkie pręty ołowiane wykonane w ten sposób miały przekrój zbliżony do litery H, umożliwiający wciskanie w środek tafli szklanych. Od XV wieku używano do tego specjalnej maszyny.

 

Kolejne kwatery montowano osobno. Na płycie z wyznaczonymi listwami krawędziami kwater układano poszczególne oprawione w ołowiane ramki szybki, zaczynając od lewej strony. Mocno przyciskano je do siebie krawędziami, a niekiedy lekko zaklinowywano ich brzegi gwoździami. Miejsca, w których stykały się ze sobą dwuteówki, lutowano.

 

2016 07 39 1

Fot. 4. Witraż z kościóła parafialnego w Doddiscombleigh w Devon, około 1500 r. (R. Bartlett: Panorama średniowiecza, Warszawa 2002)

 

Następnie przygotowane konstrukcje osadzano w otworach okiennych. Kwatery umieszczano w pionowych wrębach i wkleszczano kolejno między poziome płaskowniki metalowe. Środkowe części kwater przedzielano poprzecznie umocowanymi żelaznymi prętami, tzw. wiatrownicami. W ten sposób starano się maksymalnie zabezpieczyć delikatną konstrukcję w otworze okiennym.

 

Sam witraż, jako dzieło sztuki, jest przeznaczony do oglądania z odległości. Narzuca to pewne rozwiązania techniczne. Wymaga się używania barwników laserunkowych, ograniczonego stosowania czarnej konturówki oraz wykorzystywania listew ołowianych. Projektując witraże, należy także uwzględnić sposób oświetlenia ściany, w której znajduje się otwór okienny. W oknach północnych powinno się stosować szkła o barwach jaśniejszych i zimniejszych, natomiast w południowych w kolorach bardziej intensywnych i kontrastowych.

 

 

2016 07 39 2

Fot. 5. Witraże chóru katedralnego w Leon w Hiszpanii, XIII- XIV w. (R. Bartlett: Panorama średniowiecza, Warszawa 2002)

  

Na przestrzeni wieków zmieniały się możliwości techniczne witrażownictwa. Wzbogacono paletę wykorzystywanych barw. Zwiększono rozmiary wykorzystywanych szybek oraz udział czarnej konturówki i innych farb. Stopniowo uproszczono siatkę listew ołowianych – opraw barwnych szybek. Proces wypalania witraży został znacznie zmechanizowany na przestrzeni wieków.

 

Witraże wykonuje się ze szkła albo barwionego w masie, albo szkła powłokowego. 

 

Szkło barwione w masie różni się znacznie między sobą. Różnice widoczne są zarówno w obrębie tafli, wyrobów z tego samego zakładu, takiego samego obszaru i różnego czasu. Dawniejsze witraże składają się z szyb grubszych i mniej klarowych. Średniowieczne szkło zawiera w sobie liczne pęcherzyki powietrza i skazy. Cała jego powierzchnia jest nierówna i chropowata. Dzięki temu światło załamuje się w nim nierównomiernie, sprawiając, że przedstawienia wykonane w tej technice ożywają. Są o wiele bardziej plastyczne, miękkie i eteryczne. Stare podręczniki za doskonalsze znają witraże z szybek o mniejszej ilości kolorów, ale ciekawiej zestawionych, dających swoisty efekt dywanu.

 

2016 07 39 3

Fot. 6. Witraż z katedry w Siennie z około 1287 r. Sceny figuralne zostały oplecione prostą dekoracyjną bordiurą (G. Marrucchi, E. Nesti, C. Sirigatti: Wielka historia sztuki- sztuka gotycka, Warszawa 2010)

 

Współcześnie do wykonywania witraży stosuje się szkło antyczne i katedralne. Szkło antyczne wyprodukowano, wzorując się na starych recepturach, po raz pierwszy w Anglii w 1855 r. Wizualnie odpowiada ono szkłu używanemu dawniej do wytwarzania witraży. Wyróżnia się nierówną powierzchnią oraz zróżnicowaną grubością tafli i obecnością pęcherzyków powietrza. Przyczynia się to do silnego załamywania światła, co powoduje wrażenie spokoju i żywotności przedstawienia. Uważa się, że jest to najlepszy dostępny obecnie materiał do produkcji witraży.

 

Niekiedy w witrażownictwie stosuje się szkło katedralne. Początkowo, w latach sześćdziesiątych XIX w., produkowano je w Anglii. Jest to odmiana szkła lanego, niewalcowanego, względnie szybko przewalcowanego tylko z jednej strony. Jego powierzchnia jest nierówna i o różnej grubości. Przepuszczalność światła jest nierównomierna. Samo szkło jest nieco szorstkie i mocne. Po jego wynalezieniu uważano je za najlepsze do wykonywania witraży, jednak prace z niego powstające wyróżniają się nieco technicznym, maszynowym sznytem. Brak im plastyczności i miękkości. 

 

2016 07 40 1

Fot. 7. Witraż z Opactwa Saint-Denis przedstawiający Drzewo Jessiego z około 1170 r. Przykład witraża-dywanu, w którym dominuje dekoracja florystyczna (G. Marrucchi, E. Nesti, C. Sirigatti, Wielka historia sztuki – sztuka gotycka, Warszawa 2010

 

Do produkcji witraży wykorzystuje się nie tylko szkło barwione w masie. Od XII w. znane jest szkło powłokowe. Jest ono co najmniej dwuwarstwowe. Oznacza to, że szkło bezbarwne powleka się cieńszą warstwą szkła intensywnie barwnego. Grubość uzyskiwanych tafli nie może przekraczać standartowej szyby witrażowej. W średniowieczu wykonywano je w kilku kolorach: czerwonym, niebieskim, zielonym i fioletowym.

 

Współcześnie można wykonywać je w dowolnej barwie. Stosowanie szkła powłokowego pozwalało na uzyskiwanie subtelniejszych odcieni kolorów, ich rozwodnienia. W ten sposób otrzymywano także tafle o barwie będącej wypadkową dwóch kolorów (np. żółty i niebieski dawał kolor zielony). Poprzez częściowe mechaniczne usunięcie górnej warstwy koloru można było uzyskać szybki dwukolorowe. Pozwoliło to wykonywać jako witraże znacznie bardziej skomplikowane kompozycje.

 

Obok szkieł powłokowych w średniowieczu, stosowano także szkła powlekane, przeważnie w czterech kolorach: czerwonym, żółtym, zielonym i czerwonofioletowym. Składa się ono przynajmniej z 27 leżących na sobie warstw (niekiedy nawet 60). Uzyskiwano je poprzez wielokrotne zanurzanie wydmuchanego cylindra szklanego (cholewy) na przemian w stopie szkła barwnym i bezbarwnym. Najmocniejsza barwa znajdowała się pośrodku, między dwoma białymi. Jego stosowanie wiązało się być może ze znacznymi trudnościami w topieniu szkła.

 

Do malowania na powierzchni szkła barwionego w masie wykorzystuje się dwie farby zasadnicze: czarną konturówkę oraz żółtą patynę malarską.

 

Pierwszą z nich wykorzystuje się do sporządzania detali i konturów, m.in. twarzy czy ornamentów. Ma ona barwę od ciemnobrunatnej przez szaroczarną do ciemnoczarnej. Wykonuje się ją z tlenku metali (żelaza lub miedzi), łatwo topliwego szkła oraz tworzywa wiążącego (może to być guma arabska, olejek terpentynowy, czy olej zagęszczony). Stosowane w mieszance sproszkowane szkło musi się wyróżniać niskim punktem topliwości – najlepiej stosować do tego szkło ołowiowe. Czerń konturową maluje się miękkim pędzlem, a potem utrwala w piecu tak, aby stopić ją z podobraziem witraża, czyli szkłem.

 

2016 07 40 2

Fot. 8. Witraż z bazyliki św. Franciszka w Asyżu. Po lewej stronie twory okienne zostały przyozdobione geometryczno- florystyczną dekoracją, natomiast po prawej znajdują się przedstawienia w dekoracyjnych medalionach (G. Marrucchi, E. Nesti, C. Sirigatti: Wielka historia sztuki – sztuka gotycka, Warszawa 2010)

 

Farba żółta jest używana jako typowo laserunkowa i służy do zróżnicowania stopnia przeźroczystości szkła. Zabarwienie uzyskuje dopiero po wypaleniu i może różnić się ono w zależności od zawartości chlorku srebra, grubości warstwy i temperatury wypału od cytrynowego po czerwone. Wykorzystuje się ją głównie do wykonywania ornamentów i detali (między innymi architektonicznych). Stosuje się ją od XIV w., aby wzmocnić wrażenia związane ze swoistym iluzjonizmem witraży.

 

Do barwienia szkła służą przede wszystkim tlenki metali (głównie żelaza, miedzi i chromu) oraz ich sole (między innymi siarczki). W średniowieczu dysponowano ograniczoną paletą barw. Jednak ze względu na omawianą już niedoskonałość procesu wytwarzania tafli szklanych bez trudu uzyskiwano szkło w szerokiej gamie kolorów i ich odcieni. Współcześnie w związku z rozwojem chemii można otrzymać każdą barwę szybki.

 

2016 07 40 3

Fot. 9. Witraże w kaplicy Baroncellich w kościele Santa Croce we Florencji z XIV wieku. Uwagę zwraca uproszczenie dekoracji witraży – zamiast scen figuralnych przedstawiono pojedyncze postacie (G. Marrucchi, E. Nesti, C. Sirigatti: Wielka historia sztuki- sztuka gotycka, Warszawa 2010)

  

Historia witraży

 

Najstarsze zabytki poświadczające umiejętność wykonywania szkła niebieskiego pochodzą z trzeciego tysiąclecia przed naszą erą, z Mazopotamii. Z okresu o tysiąc lat późniejszego znane są szkła zielone, barwione tlenkiem miedzi oraz niebieskie kolorowane kobaltynem i tlenkiem kobaltowym. 

 

W starożytnym Rzymie stosowano szeroko szkła zielone, niebieskie, czerwone, żółte, czarne oraz białe, ale używano ich głównie do wyrobu sztucznych kamieni szlachetnych. Do zasłaniania otworów okiennych stosowano między innymi kamień przepuszczający światło – szpat gipsowy. Brak natomiast jakichkolwiek wzmianek o wykonywaniu w tym czasie witraży.

 

Pierwsze protowitraże najprawdopodobniej używane były przez ludy arabskie. Miały one postać koronkowych ażurów wyciętych w miękkim kamieniu lub gipsie, uzupełnionych kolorowymi szkłami, cienkimi płatkami marmuru lub kamieniami półszlachetnymi, takimi jak agat. Tradycja ta dotarła nawet do Hiszpanii.

 

2016 07 41 1

Fot. 10. Secesyjny, florystyczny witraż w drzwiach w holu hotelu Tassel w Brukseli (J. Tietz: Historia architektury XX wieku, Kolonia 2001)

 

Najwcześniejsze informacje o witrażach przynoszą źródłami pisane z IV w. n.e. Mówią one o dekoracji kolorowymi szybkami okien łukowych w kościele świętego Pawła w Rzymie. Nie był to jednak prawdziwy witraż, ponieważ jego kompozycja pozbawiona była czerni konturowej, z której nie umiano jeszcze wtedy korzystać. 

 

W kolejnych stuleciach witrażownictwo powoli rozpowszechniało się na całą Europę chrześcijańską. Najczęściej pracownie witraży powiązane były z klasztorami, a najlepszymi witrażystami byli zakonnicy. Wytwarzały one wyroby głównie na użytek architektury sakralnej. W jednym warsztacie wykonywano zarówno barwione szkło, jak i projekt czy montowano sam witraż. Pierwsze przekazy o istnieniu na nich kompozycji figuralnych pochodzą z X w. Natomiast pierwsze zachowane zabytki tej sztuki dekoracyjnej są młodsze o stulecie. Jest to między innymi fragment okna z klasztoru w Eissas (Niemcy). 

 

W XII stuleciu witrażownictwo rozwinęło się najpełniej na obszarze północnej Francji, Szwabii oraz Frankonii. To w tym okresie witraże zaczęły się składać z wielu niedużych scen ujętych w ramy ornamentów. Wypełniały one całe otwory okienne, stanowiąc pewnego rodzaju tematyczną całość.

 

Duży wpływ na rozwój witraży miał zakaz przedstawień figuralnych (z wyjątkiem Chrystusa) wprowadzony w kościołach cysterskich. Spowodowało to wykształcenie się swoistego stylu witraża właściwego dla tego zakonu. Wyróżniał się on brakiem barwności oraz przepychu. Okna zdobiono białym, ale nieprzezroczystym szkłem, które dekorowano we wzory czarną konturówką (czasem zeszlifowaną). Powstawała w ten sposób bardzo elegancka, pełna prostoty dekoracja, która nadawała wnętrzu srebrnawe oświetlenie. Ważną rolę odgrywała konstrukcja żelazna (wiatrownice) i listwy ołowiane jako elementy graficzne. Niekiedy stosowano szybki kolorowe, aby podkreślić pewne fragmenty witraży.

 

W trakcie XII stulecia stopniowo powiększano powierzchnię okien w kościołach. Wymagało to ze względów technicznych podziału otworów okiennych na części na przykład za pomocą maswerków. Od końca tego wieku zaczęły we Francji być stosowane okna typu medalionowego. Maswerki w formie promieni koła dzielą je na części. W tym samym czasie zaczęto odchodzić od scen rodzajowych na rzecz ornamentów dekoracyjnych.

 

Dominującymi barwami stały się niebieski i zielony, a nie jak dotychczas czerwień rubinowa i niebieski. W tym okresie nastąpił wzrost ilościowy i jakościowy barwionych tafli szklanych. Stopniowo zastępowano lane szkło barwne dmuchanym, co pozwalało uzyskiwać większe tafle. Z tego czasu pochodzą też pierwsze zabytki wytwarzane ze szkła powłokowego.

 

2016 07 42 1

Fot. 11. Klatka schodowa z secesyjnym świetlikiem z dekoracją florystyczną w Brukseli (B. Osińska: Sztuka i czas – od klasycyzmu do współczesności, Warszawa 2005)

 

Cały XII w. przyniósł wiele innowacji w wytwórczości witraży, ale to kolejne dwa stulecia są uznawane za okresy szczytowe w rozwoju tej techniki dekoracyjnej. W XIII w. wykształciły się dwa typy kompozycji stosowane w witrażownictwie. Były one swoistą naturalną konsekwencją rozwoju tej gałęzi sztuki. Pierwszy z nich obejmował witraże-dywany z ustawionych na sobie medalionów. Drugi wyróżniają duże postacie oraz formy architektoniczne, wypełniające całe pole okna.

 

Od XIV w. wśród witrażowników zaczęli działać świeccy rzemieślnicy z cechów. W pewien sposób przybliżyło to witraże do realnego życia. Stosowane kompozycje zaczęły naśladować prawdziwe życie. Stosowano światłocień, efekty przestrzenne oraz modelunek postaci. Niebagatelny wpływ na tę zmianę miało malarstwo sztalugowe. Uzyskiwane efekty przestrzenne wiązały się ze stosowaniem lawowania. Coraz rzadsze były szyby z dekoracjami dywanowymi, zachowywano je jedynie jako tła. Barwy witraży znacznie się rozjaśniły. 

 

Około połowy XIV w. zaczęło powszechnie stosować żółtą farbę z chlorku srebra. W kolejnym stuleciu rozpoczęto stosowanie barwy czerwonej żelazowej. Żółtą malowano dekoracje, elementy architektury. Czerwona służyła do wykonywania malunku karnacji. Wprowadzono do użytku także ton wodny, który kładziono z obu stron szyby. Pozwalał on na zróżnicowanie natężenia światła wpadającego przez otwór okienny, a tym samym ostrości kompozycji.

 

Od XV w. coraz powszechniejsze było stosowanie szkła powłokowego. W tym okresie zaczęto zlecać wykonywanie projektów i kartonów wybitnym artystom, pozostawiając wykonanie samego witraża w rękach rzemieślników. 

 

W kolejnych stuleciach gotyk ustępował najpierw renesansowi, potem barokowi. Potrzeba było wnętrz jaśniejszych, barwniejszych. Malowidła z okien przeniosły się na sufity i ściany. Od XV w. upowszechniły się szyby okienne, także w pomieszczeniach o świeckim charakterze. Część z nich została uzupełniona oknami herbowymi albo gabinetowymi. Zamiast witraży w oknach częściej dekoracje stanowiło malarstwo sztalugowe. Niekiedy pojawiały się one w ratuszach i domach mieszkalnych.

 

Dopiero XIX w. przyniósł powrót do witrażownictwa. Niestety bardzo rozwinięta technika średniowiecznych witraży była już w tym czasie niemal zapomniana. Początkowo przenoszono techniki z malarstwa gabinetowego na zdobienie szkłem. Dopiero w późniejszym czasie podjęto próby rekonstrukcji dawnych metod. Niestety nie przyniosło to rewelacyjnych efektów. Otrzymywane wyroby były skrzyżowaniem witrochromii, malarstwa gabinetowego, malarstwa na porcelanie czy mozaiki szklanej. Techniki zaczerpnięte z tej ostatniej pozwoliły zbliżyć się do średniowiecznych wzorców.

 

2016 07 42 2

Fot. 12. Witraże szklano-betonowe z prostą dekoracją geometryczną w kościele Norte-Dame-du-Raincy pod Paryżem (J. Tietz: Historia architektury XX wieku, Kolonia 2001)

  

Wprowadzenie nowego stylu w sztuce, secesji, na przełomie XIX i XX w. wiązało się z renesansem sztuki zdobniczej. Objął on także witrażownictwo. Sztuka wytwarzania witraży ewoluowała w kierunku maksymalnego wykorzystania możliwości, jakie dawało uzyskiwanie trójwymiarowych obiektów. Zamiast płaskiej tafli i przeołowień stosowano tafle o zróżnicowanej powierzchni. Niekiedy używano również pryzmatów w postaci szlifowanych geometrycznie lub obło bryłek szkła imitujących kryształy.

 

W powszechnym użyciu były szyby trawione. Witraże szerzej stosowano w budynkach świeckich – zarówno mieszkalnych, jak i użyteczności publicznej. Zdobiły one przede wszystkim okna klatek schodowych, niekiedy nadświetla drzwi czy pomieszczenia mieszkalne, głównie w kamienicach mieszczańskich. Zaczęto stosować plafony i świetliki o dwojakiej funkcji: jako elementy zdobnicze oraz źródło dodatkowego oświetlenia.

 

Dekoracje witraży utrzymane były w dwóch nurtach. Pierwszy z nich obejmował linearne ornamenty florystyczne i faunistyczne, obłe i miękkie. Do drugiego zalicza się wzory zgeometryzowane, symetryczne, oparte na figurach geometrycznych.

 

W późniejszym okresie, w posecesyjnym moderniźmie, witraże zyskały na prostocie, stały się wręcz ascetyczne. Używano do ich wytwarzania barw podstawowych. Także w kolejnych stylach w sztuce stosowano witraże. W ekspresjoniźmie stały się one silnym akcentem w architekturze. Technika witrażu używana była także w kubizmie, surrealizmie i abstracjonizmie. Nowe możliwości przyniosło pojawienie się witraża szklano-betonowego. 

 

Tafle szklane ujmowano w żebra żelbetowe w różnych wymiarach i o różnej grubości. Pozwoliło to pogłębić efekty, jakie wywołuje operowanie światłem i cieniem. Używane szkła nie były płasko wydmuchiwane, ale miały zróżnicowaną grubość i teksturę. Niekiedy stosowano w tym celu młotki.

 

Współcześnie w witrażownictwie szeroko korzysta się z możliwości, jakie niosą nowoczesne techniki wytwarzania szkła. Równocześnie bada się stare techniki, próbując uzyskiwać podobne efekty z użyciem współczesnej technologii.

 

 

Aleksandra Lis

 

 

Całość artykułu w wydaniu drukowanym i elektronicznym 
Inne artykuły o podobnej tematyce patrz Serwisy Tematyczne 
Więcej informacji: Świat Szkła 07-08/2016

 

  • Logo - alu
  • Logo aw
  • Logo - fenzi
  • Logo - glass serwis
  • Logo - lisec
  • Logo - mc diam
  • Logo - polflam
  • Logo - saint gobain
  • Logo termo
  • Logo - swiss
  • Logo - guardian
  • Logo - forel
  • vitrintec wall solutions logo

Copyright © Świat Szkła - Wszelkie prawa zastrzeżone.