Nie od dzisiaj oczywistym jest fakt, że oczekiwany przez społeczeństwo poziom bezpieczeństwa pożarowego, nie tylko w naszym kraju, ale również w innych, wysoko rozwiniętych państwach na świecie, osiąga się poprzez stosowanie w procesie projektowania, a także na etapie wykonawstwa i eksploatacji budynków, odpowiedniego systemu przepisów prawa, w tym przepisów techniczno-budowlanych i przeciwpożarowych, uzupełnionego zasadami wiedzy technicznej.

Jednak podstawą społecznej akceptacji tego systemu jest przede wszystkim odczucie, że w wystarczającym stopniu chroni on ludność przed utratą życia i znacznymi stratami materialnymi, jak również to, że nie jest on nadmiernie kosztowny i kłopotliwy w stosowaniu.

Możliwość projektowania budynków według istniejących przepisów techniczno-budowlanych sprzyja sprawnemu przebiegowi procesu budowy, ponieważ przed przystąpieniem do sporządzania projektu nie ma potrzeby wykonywania specjalnych prac studialnych, a projektant jest uwolniony od odpowiedzialności za poprawność tych rozwiązań w projekcie, które zostały zaczerpnięte z przepisów. Jednak wspomniana możliwość dotyczy zdecydowanej większości budynków, które zawierają typowe układy funkcjonalne: pomieszczenie, korytarz, klatka schodowa.

Natomiast w związku z tendencją do tworzenia coraz bardziej skomplikowanych obiektów, o zróżnicowanych funkcjach, niepowtarzalnych formach i wysokich kosztach realizacji, nieuniknione staje się coraz szersze stosowanie rozwiązań zamiennych, zapewniających ochronę życia i mienia użytkowników tych obiektów w sposób nieujęty w przepisach.

Prawo budowlane umożliwia uzyskiwanie w szczególnie uzasadnionych przypadkach zgody na odstępstwo od przepisów techniczno-budowlanych, udzielanej przez właściwy organ administracji architektoniczno-budowlanej (starostę lub prezydenta miasta, a w niektórych przypadkach wojewodę), po uzyskaniu upoważnienia ministra, który ustanowił te przepisy.

Odstępstwo nie może powodować zagrożenia życia ludzi lub bezpieczeństwa mienia, a dotyczący go wniosek do ministra powinien zawierać propozycje rozwiązań zamiennych i – w zależności od potrzeb – opinię kompetentnych w danej kwestii organów. Odstępstwo może odnosić się do projektów budynków zarówno nowowznoszonych, jak też rozbudowywanych, nadbudowywanych, przebudowywanych oraz tych, w których następuje zmiana sposobu użytkowania.

Dostosowywanie istniejących budynków do wymagań bezpieczeństwa pożarowego
Wymagania bezpieczeństwa pożarowego dla budynków wynikają w Polsce z dwóch aktów prawnych: ustawy Prawo budowlane oraz ustawy o ochronie przeciwpożarowej, co wiąże się z charakterem poszczególnych wymagań.

Przepisy aktów wykonawczych do Prawa budowlanego regulują np.: kwestie klasy odporności ogniowej elementów budynku bezpośrednio powiązane z zastosowanym rodzajem konstrukcji, czy też parametry dróg komunikacji ogólnej, istotne w czasie normalnej eksploatacji budynku, ale jednocześnie determinujące możliwość jego bezpiecznego opuszczenia w przypadku pożaru.

Natomiast w aktach wykonawczych do ustawy o ochronie przeciwpożarowej zawarte są te wymagania, które dotyczą urządzeń i rozwiązań mających charakter zabezpieczenia przeciwpożarowego budynku. Ze względu na konstytucyjne gwarancje bezpieczeństwa obywateli, te ostatnie wymagania są powszechnie obowiązujące i poza nielicznymi wyjątkami nie są uzależnione od daty wzniesienia budynku.

Odmiennie wygląda kwestia przepisów techniczno-budowlanych. Generalnie odnoszą się one do budynków nowowznoszonych, przebudowywanych, nadbudowywanych i takich, w których dokonywana jest zmiana sposobu użytkowania. Podobnie, jak w innych krajach świata, nikt nie jest zmuszony do przebudowywania istniejącego obiektu tylko z tego powodu, że uległy zmianie przepisy techniczno-budowlane. Od zasady tej wprowadzono jednak w Polsce (w kwietniu 1995 roku) istotny wyjątek – dotyczy on budynków zagrażających życiu ludzi.

Zgodnie z §12 ust. 2 aktualnie obowiązującego rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 21 kwietnia 2006 r. w sprawie ochrony przeciwpożarowej budynków, innych obiektów budowlanych i terenów (Dz. U. Nr 80, poz. 563), istniejący budynek można obecnie uznać za zagrażający życiu ludzi, gdy występujące w nim warunki techniczne nie zapewniają możliwości bezpiecznej ewakuacji ludzi (nie wyklucza się, że w pewnych sytuacjach czas wymagany na przeprowadzenie ewakuacji może być dłuższy niż czas dopuszczalny, związany z warunkami panującymi na przejściach i drogach ewakuacyjnych w czasie pożaru), w szczególności w wyniku:
- niezachowania określonych wymiarów poszczególnych odcinków drogi przeznaczonej do ewakuacji,
- nieodpowiedniego wydzielenia klatki schodowej budynku wysokiego innego niż mieszkalny lub wysokościowego,
-  niezabezpieczenia przed zadymieniem dróg ewakuacyjnych wymienionych w przepisach, w określony tam sposób,
- występowania zagrażających bezpieczeństwu okładzin lub wykładzin w pomieszczeniach strefy pożarowej ZL I albo ZL II, względnie na drodze ewakuacyjnej,
- braku oświetlenia awaryjnego w określonych strefach pożarowych.

W razie wystąpienia któregokolwiek z wymienionych czynników istnieje konieczność całościowego rozpatrzenia warunków ewakuacji, z uwzględnieniem wszystkich okoliczności mających na nie wpływ, zwłaszcza zaś uwzględnienie zastosowanych ponadstandardowych rozwiązań i innych czynników podnoszących poziom bezpieczeństwa.

Przykładowo ponad dwukrotne przekroczenie dopuszczalnej długości dojścia ewakuacyjnego będzie przeważnie powodować konieczność usunięcia zagrożenia ze względu na niezapewnienie możliwości ewakuacji ludzi z powodu nadmiernego wydłużenie czasu niezbędnego do jej przeprowadzenia.

Jednak ostatecznej oceny, czy budynek faktycznie zagraża życiu ludzi, dokonuje komendant powiatowy (miejski) Państwowej Straży Pożarnej, po przeprowadzeniu czynności kontrolno-rozpoznawczych i dokładnym przeanalizowaniu każdego przypadku indywidualnie. W sytuacji stwierdzenia występowania w budynku stanu zagrożenia życia ludzi, powinny zostać zastosowane rozwiązania, zapewniające spełnienie wymagań bezpieczeństwa pożarowego, które mogą polegać na:
- zmianie sposobu użytkowania budynku, po której, ze względu na zmianę funkcji poszczególnych pomieszczeń lub na zmniejszenie liczby ich użytkowników, spełnione zostaną wymagania przepisów;
- spełnieniu wymagań bezpieczeństwa pożarowego w sposób inny niż podany w "warunkach technicznych”, za pomocą rozwiązań zamiennych, powodujących:
 -- skrócenie czasu trwania ewakuacji (np.: przez skrócenie pewnych odcinków drogi ewakuacyjnej, odpowiednie oświetlenie awaryjne),
 -- przyspieszenie wykrycia pożaru i zaalarmowania ludzi (np.: przez zastosowanie systemu sygnalizacji pożarowej i dźwiękowego systemu ostrzegawczego),
 -- spowolnienie rozwoju pożaru (np.: poprzez zastosowanie stałych urządzeń gaśniczych, zwiększenie odporności ogniowej niektórych elementów budynku),
 -- zmniejszenie możliwości oddziaływania pożaru na ewakuujących się ludzi (np. przez polepszenie zabezpieczenia dróg ewakuacyjnych przed zadymieniem).

Kwestia ochrony ludzi w czasie ewakuacji przed oddziaływaniem pożaru, a ściślej – powstającej w jego wyniku temperatury i dymu – ma zostać wprowadzona w najbliższej nowelizacji „warunków technicznych” do wymagań wentylacji pożarowej, której intensywność powinna zapewniać, że: w czasie potrzebnym do ewakuacji ludzi na chronionych przejściach i drogach ewakuacyjnych nie wystąpi zadymienie lub temperatura, uniemożliwiające bezpieczną ewakuację.

Jako zadymienie o wartości granicznej przyjmuje się najczęściej takie, które na wysokości do 1,8 m od posadzki powoduje spadek widzialności krawędzi przedmiotów i znaków ewakuacyjnych odbijających światło poniżej 10 m, a jako graniczną temperaturę – na tej wysokości – 60^oC.

Dodatkowo, w przypadku bezpośredniego oddziaływania na ludzi promieniowania cieplnego pożaru, np.: na korytarzu w pobliżu drzwi palącego się pokoju lub w garażu w pobliżu palącego się samochodu, gęstość strumienia ciepła nie powinna przekraczać 12 kW/m², dla czasu ekspozycji 3 s.

W celu upewnienia się, że po zastosowaniu rozwiązań zamiennych zagrożenie życia zostanie wyeliminowane, niezbędne jest nierzadko wykonanie specjalnych analiz z wykorzystaniem symulacji komputerowych rozwoju pożaru oraz rozprzestrzeniania się dymu na przejściach i drogach ewakuacyjnych.

Wspomniane wyżej rozwiązania zamienne mogą być stosowane nie tylko w budynkach zagrażających życiu ludzi, ale również w tych budynkach istniejących, które zgodnie z zamierzeniem właściciela lub zarządcy są poddawane przebudowie, nadbudowie lub zmianie sposobu użytkowania. Niezbędne jest przy tym sporządzenie ekspertyzy przez rzeczoznawców do spraw zabezpieczeń przeciwpożarowych i budowlanego – i uzgodnienie jej z komendantem wojewódzkim Państwowej Straży Pożarnej, zgodnie z trybem określonym w §2 ust. 2 rozporządzenia Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie (Dz. U. Nr 75, poz. 690 z późn. zm.). Procedura ta stanowi niewątpliwie atrakcyjną alternatywę w stosunku do przewidzianej w Prawie budowlanym zgody na odstępstwo od przepisów techniczno-budowlanych.

Jak już zostało opisane wcześniej, wymagania bezpieczeństwa zawarte w aktach wykonawczych do ustawy o ochronie przeciwpożarowej, odnoszą się generalnie do wszystkich budynków, co sprawia, że wiele budynków wzniesionych przed laty, nie spełnia niektórych wymagań. Często jest to związane z wprowadzoną w 1995 r. w przepisach techniczno-budowlanych zmianą definicji budynku wysokiego (obniżenie granicznej wysokości z 30 m na 25 m i liczby kondygnacji w budynkach mieszkalnych z 11 na 9).

Ponieważ pełne dostosowanie stanu budynków do nowych wymagań, np. wyposażenie budynku w nawodnioną instalację wodną przeciwpożarową i budowa zbiorników przeciwpożarowych, czy też doprowadzenie drogi pożarowej o dzisiejszych parametrach, byłoby często bardzo trudne i mało efektywne, przepisy przewidują możliwość uzyskania zgody komendanta wojewódzkiego PSP, w przypadkach szczególnie uzasadnionych lokalnymi warunkami, na przyjmowanie rozwiązań zamiennych w stosunku do:
- obowiązku stosowania stałych urządzeń gaśniczych, systemu sygnalizacji pożarowej, dźwiękowego systemu ostrzegawczego, instalacji wodociągowej przeciwpożarowej oraz sposobów jej zasilania – zgodnie z §1 ust. 2 rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 21 kwietnia 2006 r. w sprawie ochrony przeciwpożarowej budynków, innych obiektów budowlanych i terenów (Dz. U. Nr 80, poz. 563)
- przeciwpożarowego zaopatrzenia w wodę – zgodnie z §8 ust. 3 rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 16 czerwca 2003 r. w sprawie przeciwpożarowego zaopatrzenia w wodę i dróg pożarowych (Dz. U. Nr 121, poz. 1139)
- dróg pożarowych – zgodnie z §12 ust. 4 tego samego rozporządzenia,
przy czym w każdym z przypadków rozwiązania te nie powinny pogarszać warunków ochrony przeciwpożarowej obiektu.

W opisanych powyżej przypadkach, zgodnie z § 16 ust. 1 rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 16 czerwca 2003 r. w sprawie uzgadniania projektu budowlanego pod względem ochrony przeciwpożarowej (Dz. U. nr 121, poz. 1137) komendant wojewódzki Państwowej Straży Pożarnej wydaje postanowienie w sprawie wyrażenia zgody, wyrażenia zgody pod warunkiem lub niewyrażenia zgody na spełnienie wymagań w zakresie bezpieczeństwa pożarowego w sposób inny niż określono w przypadkach wskazanych w tych przepisach oraz na stosowanie rozwiązań zamiennych, zapewniających niepogorszenie warunków ochrony przeciwpożarowej, w przypadkach wskazanych w przepisach przeciwpożarowych. Na postanowienie powyższe przysługuje zażalenie do Komendanta Głównego Państwowej Straży Pożarnej.

O uzgodnienie do komendanta wojewódzkiego PSP powinien występować inwestor lub upoważniona przez niego jednostka projektowania, przy czym obowiązkowy udział rzeczoznawcy do spraw zabezpieczeń przeciwpożarowych, jako autora ekspertyzy technicznej, wymagany jest we wszystkich przypadkach, za wyjątkiem występowania z wnioskiem dotyczącym rozwiązań zamiennych na drogę przeciwpożarową, dla którego nie jest wymagane opracowywanie ekspertyzy.

Zgodnie z wymaganiami Dyrektywy 89/106/EEC dotyczącej wyrobów budowlanych, zamieszczonymi w „warunkach technicznych”, budynek powinien mieć zapewnioną możliwość bezpiecznej ewakuacji ludzi oraz możliwość bezpiecznego i skutecznego prowadzenia akcji ratowniczo-gaśniczej, a konstrukcję zabezpieczoną przed zniszczeniem w wyniku pożaru. Ograniczona powinna być także możliwość rozprzestrzeniania się ognia i dymu w budynku oraz pożaru na sąsiednie budynki.

Przedstawione ramowe wymagania w przeważającej większości przypadków powinny stanowić podstawę do oceny prawidłowości proponowanych rozwiązań zamiennych. Jedynie w nielicznych sytuacjach jesteśmy bowiem w stanie wykazać, że jakieś rozpatrywane rozwiązanie zapewni poziom bezpieczeństwa użytkowników budynku nie niższy niż inne rozwiązanie. O wiele łatwiej jest stwierdzić, że zastosowanie danego rozwiązania w obiekcie zapewni niepogorszenie jego warunków ochrony przeciwpożarowej w stosunku do warunków wynikających z wyżej przedstawionych wymagań Dyrektywy.

Przepisy o stosowaniu rozwiązań zamiennych dotyczących instalacji wodociągowej przeciwpożarowej (hydrantów wewnętrznych), zaopatrzenia w wodę do zewnętrznego gaszenia pożarów (hydrantów zewnętrznych) oraz dróg pożarowych znajdują zastosowanie głównie przy ocenie warunków ochrony przeciwpożarowej budynków, w czasie wznoszenia których wymagania odnoszące się do któregoś z tych zagadnień były łagodniejsze niż obecnie. Ponieważ względy konstytucyjne nie pozwalają, aby wymagany obecnie przez przepisy prawa poziom bezpieczeństwa pożarowego był uzależniony od daty wzniesienia budynku, regulacje oparte na ustawie o ochronie przeciwpożarowej mają generalnie rzecz biorąc charakter powszechnie obowiązujący.

Jednak doprowadzenie dróg pożarowych o dzisiejszych parametrach do wielu istniejących od dziesięcioleci budynków, zakładanie w tych budynkach przeciwpożarowej instalacji wodociągowej lub budowa zbiorników przeciwpożarowych byłyby przeważnie kompletnie nieefektywne. Oczekiwany poziom bezpieczeństwa można bowiem osiągnąć za pomocą wielu innych sposobów. Nie zawsze zresztą jest konieczne domaganie się wprowadzenia zmian w stanie budynku, gdyż mimo niespełnienia pewnych przepisów jego poziom bezpieczeństwa pożarowego jest czasem wystarczający, co może wykazać przeprowadzenie w odniesieniu do budynku analizy ramowych wymagań, wynikających ze wspomnianej wcześniej dyrektywy.

Przede wszystkim trzeba określić, jakie kryterium decyduje o tym, że wspomniane przepisy powinny być spełnione, i na ile istotne jest przekroczenie wartości progowej tego kryterium. Jeżeli budynek nie jest wyposażony np. w instalację wodociągową przeciwpożarową, mimo że jest zaliczany do grupy budynków wysokich (w wielu przypadkach w czasie oddawania do użytku zaliczał się do średniowysokich), ważne jest, o ile metrów (kondygnacji) została przekroczona maksymalna wysokość budynku, poniżej której wymaganie to nie obowiązuje.

Następnie należy ustalić, jak to przekroczenie będzie wpływać na możliwość prowadzenia działań ratowniczych i czy ten wpływ będzie istotny w obliczu wszystkich innych czynników decydujących o skuteczności takich działań, a zwłaszcza:
- odległości od najbliższej jednostki PSP, ewentualnie innych jednostek PSP, a czasem Ochotniczych Straży Pożarnych włączonych do krajowego systemu ratowniczo-gaśniczego, z uwzględnieniem możliwości szybkiego pokonania tych odległości oraz sił i środków, jakimi te jednostki dysponują,
- drogi pożarowej i dostępu do budynku (z jednej strony, czy z kilku stron),
- zapewnienia zaopatrzenia w wodę do zewnętrznego gaszenia pożaru,
- wydzielenia, zamknięcia drzwiami i zabezpieczenia przed zadymieniem klatek schodowych,
- nośności ogniowej i stopnia palności konstrukcji,
- zastosowania jakichkolwiek ponadstandardowych rozwiązań zabezpieczeń przeciwpożarowych,
- przygotowania użytkowników budynku do odpowiedniego zachowania na wypadek wystąpienia zagrożenia,
- zagrożeń wynikających ze sposobu użytkowania budynku.

Gdyby przeprowadzona analiza wykazała, że wpływ braku omawianej instalacji może być istotny, gdyż inne wymienione czynniki występują w niewielkim stopniu, ich wartości nie mieszczą się w aktualnych wymaganiach albo odbiegają niekorzystnie od średnich, należy zastanowić się, jak zrekompensować występujący brak, a więc poziom którego z tych czynników najłatwiej poprawić, by móc potraktować to jako wprowadzenie rozwiązania zamiennego.

Trzeba tu dodać, że pewne rozwiązania zamienne, zwłaszcza o charakterze organizacyjnym, a także obejmujące zastosowanie w budynku zwiększonej ilości gaśnic, mogą być przyjmowane na określony okres przejściowy, do czasu zakończenia przewidzianych w danym budynku prac.

Na zakończenie warto zwrócić uwagę na fakt, że podobnie jak nie ma dwóch identycznych ludzi, nie ma dwóch identycznych budynków. Różnią się zawsze co najmniej lokalizacją lub sposobem zagospodarowania najbliższego otoczenia, a przecież każda taka różnica może również skutkować różnicą w poziomie bezpieczeństwa.

Paweł Królikowski
SITP Oddział Katowice

Literatura:
- Ustawa z dnia 24 sierpnia 1991 r. o ochronie przeciwpożarowej (t.j. Dz. U. z 2002 r. Nr 147, poz. 1229 z późn. zm.),
- Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane (t.j. Dz. U. z 2006 r. Nr  156, poz. 1118),
- Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie (Dz. U. Nr 75 poz. 690 z pózn. zm.),
- Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 21 kwietnia 2006 r. w sprawie ochrony przeciwpożarowej budynków, innych obiektów budowlanych i terenów (Dz. U. Nr 80, poz. 563),
- Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 16 czerwca 2003 r. w sprawie uzgadniania projektu budowlanego pod względem ochrony przeciwpożarowej (Dz. U. Nr 121, poz. 1137),
- Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 16 czerwca 2003 r. w sprawie przeciwpożarowego zaopatrzenia w wodę oraz dróg pożarowych (Dz. U. Nr 121, poz. 1139),
- Dyrektywa Rady Wspólnot Europejskich 89/106/EEC z dnia 21 grudnia 1988 roku w sprawie zbliżania ustaw i aktów wykonawczych państw członkowskich dotyczących wyrobów budowlanych,
- „Bezpieczeństwo pożarowe przebudowywanych-modernizowanych budynków” – III Konferencja Naukowo-Szkoleniowa SITP, Kielce 27 października 2005 r.

Całość artykułu w wydaniu drukowanym i elektronicznym 

Inne artykuły o podobnej tematyce patrz Serwisy Tematyczne 

Więcej informacji:  Świat Szkła 02/2007