Zróżnicowanie ukształtowania otworów drzwiowych jest związane przede wszystkim ze zmieniającymi się tendencjami w architekturze. Można je łączyć także z rozwojem techniki budowlanej na przestrzeni wieków. Na zmiany w obrębie otworów drzwiowych miało wpływ także dążenie ich twórców do coraz większego komfortu użytkowania zaprojektowanych budynków.

 


Na początku warto zwrócić uwagę na niejednoznaczność terminów otwór drzwiowy i drzwi. Otwór drzwiowy to otwór w ścianie służący ludziom do przechodzenia. Jego specyficznym rodzajem jest otwór bramny, czyli duży otwór w ścianie, służący również do przejazdu. Drzwi to zamykająca otwór drzwiowy ruchoma przegroda (wraz z konstrukcją do jej umocowania).


Drzwiami nazywa się także całość otworu drzwiowego z obramieniem i zamknięciem, sam otwór lub (nieściśle) portal. Portale to ozdobne obramienie otworu wejściowego, na które składają się elementy architektoniczne i rzeźbiarskie. Największe zróżnicowanie formalne charakteryzuje portale i dlatego skupię się przede wszystkim na nich.


W średniowieczu znacznie zmniejszyła się wielkość portali w stosunku do tych znanych ze starożytności. Jednocześnie stały się one znacznie bardziej monumentalne, cechowało je bardziej plastyczne opracowanie.


W architekturze romańskiej nawet skromne, prostokątne drzwi powszechnie umieszczano w większej wnęce przesklepionej półokrągłym łukiem. Początkowo nakrywano je jedynie belką, nad którą rozpinał się łuk odciążający. W większych budowlach dostawiano kolumienki podpierające oprofilowaną archiwoltę lub rozszerzano wnęki uskokami, w których umieszczano kolumienki dźwigające archiwolty.

 

Na początku portale mieściły się w grubości ściany. Dopiero z czasem zaczęły wymagać pogrubienia ściany przystawkami, zakończonymi gzymsem lub szczytem. Architrawy nad otworami większych drzwi podpierano konsolami dla zmniejszenia wolnej rozpiętości w narożnikach. Powstałą wolną przestrzeń między nadprożem a archiwoltami wypełniano płaskorzeźbą. Stosowano zarówno prostokątne, jak i półkoliście zakończone otwory drzwiowe.


Rozwój architektury gotyckiej wiązał się ze zmianą kształtu archiwolt, które z półokrągłych stały się ostrołukowe. Niekiedy całe fasady katedr między skarpami wież zajmowały mocno rozbudowane portale. Początkowo portale były bardzo monumentalne i bogato rzeźbione, natomiast od XIV w. stały się zdecydowanie lżejsze.

 

 

37-fot1
Portal w przęśle zachodnim nawy południowej kolegiaty św. Piotra i Pawła w Kruszwicy [Z. Świechowski, „Sztuka polska. Romanizm”, Warszawa 2006]

 

37-fot2
Zachodni portal w kościele św. Wojciecha w Kościelcu Proszowickim [Z. Świechowski, „Sztuka polska. Romanizm”, Warszawa 2006]

 

37-fot3
Portal książęcy katedry w Bambergu z 1. połowy XIII w. [G. Marrucchi, E. Nesti, C. Sirigatti, „Wielka historia sztuki. Sztuka gotycka”, Warszawa 2010]

 

37-fot4
Portal katedry św. Wita w Pradze z 2. połowy XIV wieku [G. Marrucchi, E. Nesti, C. Sirigatti „Wielka historia sztuki. Sztuka gotycka” Warszawa 2010]

 

 

Terminy architektoniczne związane z ukształtowania otworów drzwiowych i drzwi:

Ościeże – powierzchnia wewnętrzna muru ujmującego otwór okienny bądź drzwiowy
- ościeże boczne – wewnętrzne powierzchnie węgarów
- ościeże górne – wewnętrzne powierzchnie nadproża lub łuku zamykającego otwór
- glif (rozglifienie) – skośnie ścięte ku wnętrzu lub na zewnątrz ościeże; bardzo popularne w architekturze średniowiecza
- szpalety – ościeża wyłożone boazerią


Framuga – wnęka w ścianie, w której znajduje się otwór drzwiowy lub okienny


Skrzydło – ruchoma część drzwi
- skrzydło prawe (lewe) – skrzydło z zawiasami po prawej (lewej) stronie patrząc od strony, w którą drzwi się otwierają


Ościeżnica – rama, na której jest zawieszone skrzydło


Rodzaje drzwi:
- drzwi spągowe – skrzydła z pionowych desek, połączonych poziomymi listwami (spągami), wpuszczonymi w deski
- drzwi klepkowe – z deseczek (klepek), nabitych na ramę lub podkład z desek
- drzwi płycinowe (niewłaściwie filunkowe, filongowe) – skrzydło w formie ramy z podziałem na mniejsze pola, wypełnione gładkimi lub profilowanymi płycinami


Nadświetle (naświetle) – okienko w drzwiach, umieszczone nad skrzydłem


Przeziernik – otwór w drzwiach, wrotach służący do wyglądania; także mała krata w tym otworze
Wrota – ruchome zamknięcie otworu bramnego; rodzaj wielkich drzwi; często dwuskrzydłowe (podwoje)
- wierzeje – wrota bez zawiasów, umieszczone w czopach obracających się w gniazdach


Portal (odrzwia) – ozdobne obramienia otworu drzwiowego lub bramnego
- nadproże – poziomy element konstrukcyjny, przykrywający otwór drzwiowy (lub okienny)
- węgar – pionowe element konstrukcyjny, obejmujący po bokach otwór drzwiowy (lub okienny); czasami część muru po bokach otworu pozbawionego obramienia 
- próg – poziomy element, zamykający otwór drzwiowy od dołu (tworzący dolną krawędź otworu), zazwyczaj podwyższony w stosunku do podłogi lub posadzki
- gzyms – poziomy, profilowany, wysunięty przed lico ściany element wieńczący
- naczółek – mały fronton wieńczący portal, utworzony z gzymsu poziomego i dwóch pochyłych; czasem- pojedynczy gzyms wieńczący portal
- fryz – płaskie lub dekorowane pole między nadprożem i gzymsem lub naczółkiem
- tympanon – pole, zazwyczaj zdobione rzeźbą, pomiędzy
nadprożem i łukiem zamykającym portal u góry (archiwolta), charakterystyczny dla portali średniowiecznych; niekiedy – pole środkowe frontonu

- supraporta (naddźwięrk, naddźwiernik) – dekoracyjna płycina z obraminiem (zdobiona płaskorzeźbą, freskiem lub malowidłem na płótnie), umieszczona nad otworem drzwiowym, charakterystyczna dla baroku, rokoko i klasycyzmu
- portal uskokowy (panoramiczny, perspektywiczny) – portal o szerokich rozglifieniach, przy których uskokowo ustawione są kolumienki i filarki, przechodzące u góry (również uskokowo) w łuki (archiwolty); typowy dla średniowiecznej architektury sakralnej
- portal uszaty (balkonowy) – portal, którego naroża zaakcentowane są występami (uszakami), utworzonymi przez załamanie profilu obramienia pod kątem prostym; typowy dla barokowej architektury
- naświetlenia – okienka umieszczone nad portalem, połączone z nim kompozycyjnie; często z ozdobną kratą

Aedicula – nisza w wewnętrznych ścianach budynku
Architraw (epistyl, nadsłupie) – belka spoczywająca
na kolumnach (filarach, pilastrach), najniższy i najważniejszy
człon belkowania, jego pierwotną funkcją było
podtrzymywanie belek stropu ukrytych za fryzem

Archiwolta – 1) profilowane lub ornamentowane czoło arkady, element dekoracyjny, pokrywający krzywiznę konstrukcyjnego łuku; 2) łuk konstrukcyjny w zamknięciu górą portali romańskich lub gotyckich, powtarzający się kilkakrotnie w biegnących w głąb uskokach, zazwyczaj z rzeźbiarską dekoracją

Intarsja (markieteria) – dekoracja ornamentalna przedmiotów drewnianych uzyskana przez zastosowanie różnobarwnego drewna lub innych materiałów (np. metali, kości, masy perłowej); / technika zdobnicza polegająca na wykładaniu powierzchni przedmiotów drewnianych innymi gatunkami drewna

 

 37-fot5

Portal kościoła św. Jakuba w Sandomierzu [http://www.sandomierskie.com/Sandomierz/zabytki/Jakub/Jakub.htm]

 

37-fot6
Portal Il Redentore w Wenecji [www.italyheaven.co.uk/veneto/venice/redentore.html]

 

W tym czasie także ograniczono dekorację rzeźbiarską na rzecz częstszego stosowania elementów architektonicznych, takich jak szczyty z przeźroczami, kwiatonami, sterczynami czy żabkami. W portalach znajdowały się zarówno prostokątne, jak i ostrołukowe otwory drzwiowe z mniej lub bardziej bogato oprofilowanym obramieniem lub wzbogacone o gzymsy, wsporniki, sterczyny lub kwiatony. W późnym gotyku w Europie Środkowo-Wschodniej stosowano powszechnie drzwi prostokątne (rzadziej półokrągłe) w formie portalu, umieszczonego w płaszczyźnie ściany bez tympanonu.

 

Wyróżniało je bogate opracowanie plastyczne – przenikanie się profilowania poziomego i pionowego. W okresie przejściowym, pod wpływem renesansu, zdobiono portale elementami typowymi dla tego okresu, obcymi architekturze gotyckiej, takimi jak pilastry z boku, poziome gzymsy podtrzymujące mocno rozwinięte nadstawy z muszlami i kulami, naczółki z wolimi oczami, sznurami. Dla średniowiecznej architektury typowe było wykorzystywanie terakoty i cegły do wykonywania portali. Stosowano także kształtki z kolorowym szkliwem.


W renesansie portale nawiązywały do antycznych wzorów. Stosowano drzwi półkoliste lub prostokątne. Powszechnie wykorzystywano szerokie opaski, profilowane na wzór architrawu, naczółki, opaski z uszami na górze, fryzem i naczółkami wspartymi na konsolach umieszczonych po bokach często nad lizenkami poszerzającymi opaskę, wykonywanymi w terakocie i kamieniu. Na podobieństwo rozwiązania z rzymskiego domu ujmowano otwory portalami z pilastrami dźwigającymi belkowanie z gzymsem. Z czasem zastąpiono pilastry półkolumienkami i kolumnami trzyćwierciowymi, natomiast do prostego belkowania dodano trójkątny lub łukowaty fronton. Doprowadziło to do przekształcenia płaskiego portalu w silnie występująca do przodu aediculę.

 

37-fot7

Fasada kościoła San Zaccaria w Wenecji [www.panoramio.com/photo/49397109]

 

37-fot8
Portal w zamku świdnickim [http://muzeum-kupiectwa.pl/index.php?page=kalendarium]

 

37-fot9

Gotyckie drzwi kościoła kolegiackiego Narodzenia NPM w Wiślicy [www.skyscrapercity.com/showthread.php?t=684066]

 

Czasem zamiast kolumn stosowano hermy lub kariatydy. W monumentalnych budowlach łączono portale z oknami, niszami czy balkonami, przy okazji wprowadzając nowe elementy, takie jak atlanty, kolumny, wsporniki podpierające balkony. Niekiedy nawiązywano do średniowiecza poprzez zastosowanie głęboko osadzonych drzwi, skośnych ościeży ujętych mocno profilowaną opaską i boniowanych łęków. We wczesnym renesansie skupiano się na równomiernym rozłożeniu elementów architektoniczno-plastycznych i dekoracyjnych, natomiast w okresie rozkwitu renesansu i baroku starano się wyróżnić niektóre części budynków (np. portale pośrodku fasady). W układzie rzutu portalu stosowano urozmaicony układ belkowania i gzymsowania w płaszczyźnie poziomej.

 

Często wykorzystywano zawijanie zakończeń gzymsowych w kształt wolut, wypełnianie przerw w gzymsach kartuszami, biustami lub maskami, umieszczanie putti lub leżących figur na bocznych skrzydłach frontonów oraz przywiązywanie pilastrów i kolumn boniami. Głównie w architekturze sakralnej rozbudowywano portal tak, że mniejszy dosłownie chował się w większy. Od renesansu w portalach wewnętrznych stosowano takie materiały, jak marmur, tynk czy drewno. Także wtedy zaczęto stosować portale bramowe. Na obszarze Europy następowało pewne zróżnicowanie geograficzne. We Francji portale wyróżniały się lekkością, swobodą w traktowaniu porządków i operowaniu elementami architektonicznymi. W Niemczech traktowano je jako główną ozdobę fasady, nawet w skromnych budynkach stosowano bogate portale.


Otwory drzwiowe zasłaniano drzwiami w rozlicznych formach. Ich różnorodność była związana zarówno z rozwojem technologii, jak i zmiennością dominujących tendencji artystycznych. Wraz z upadkiem Cesarstwa Rzymskiego doszło do załamania technik stolarskich. Oznaczało to szerokie zastosowanie bardzo prymitywnych rozwiązań. Na przykład używano wierzei na biegunach obracających się na kamiennych łożyskach, składających się z prostej, naturalnej ramy obitej deskami przymocowanymi za pomocą drewnianych kołków. Stosowano także drzwi z deskami łączonymi ze sobą dyblami, zworami lub wpuszczonymi w nie na jaskółczy ogon poprzecznymi listwami, wzmacnianymi żelaznymi zawiasami pasowymi.


Od XIV w. zaczęto wykorzystywać drzwi opierzane. Opierzanie w nich stosowane składało się z kraty, czasem wzmocnionej pasami żelaza, przybitymi do desek tworzących lewą stronę drzwi gwoździami (o kutych główkach). Czasem na gładkiej powierzchni desek przybijano dekoracje w postaci gotyckich szczytów z przeźroczami, żabkami i sterczynami wspartymi na kolumienkach.

 

Od wewnątrz była widoczna na nich konstrukcja składająca się z ramiaków i gęsto rozmieszczonych zastrzałów. Drzwi obracały się na zawiasach pasowych przybitych po wewnętrznej stronie. W końcu XIV w. zaczęto stosować drzwi płycinowe. Początkowo płycina zewnętrzną była podzielona gęsto fałszywymi przeźroczami, a od wewnątrz – gładka. W późniejszym okresie obie strony kształtowano identycznie: pokrywano je ornamentem naśladującym pofałdowany pergamin.

 

Czasem stosowano drzwi półszklone, w których fałszywe przeźrocza zastępowano rzeczywistymi. W końcu XIV i na początku XV w. płyciny wypełniano ornamentem przejściowym, nawiązującym zarówno do późnego gotyku, jak i renesansu. Do wykonywania drzwi używano drewna i żelaza. Niekiedy wewnętrzną stronę drzwi obciągano skórą lub materiałem. Dążąc do poprawy bezpieczeństwa drzwi ciesielskie obijano od zewnętrznej strony cienkimi blachami lub przybijano jedną grubszą warstwę zabezpieczającą. Czasem wolne miejsca między blachami wypełniano ornamentami wyciętymi z rozkutego żelaza lub uzyskiwanymi poprzez wykuwanie.


We Włoszech, w okresie przejściowym między gotykiem a renesansem, drzwi pałaców nadal zachowały obronny charakter. Stosowano prosty, gęsty podział ramkami obitymi dwoma lub trzema rzędami gwoździ o dużych, kutych główkach. Od XV w. zaczęto wykorzystywać drzwi z płycinami zdobionymi rozetami o kwadratowych, ozdobnie profilowanych ramiakach. Używano także drzwi z ramiakami i płycinami w całości wypełnionymi ornamentem. Od XVI w. wykonywano płyciny prostokątne i okrągłe. Od połowy XVI w. zaczęto stosować intarsje.


Na obszarze Niemiec powszechne było używanie drzwi przeładowanych ozdobami, dekoracjami: gzymsami, niszami, fryzami. Do wykonywania zdobiących ich intarsji używano kolorowego drewna.


Aleksandra Lis

Bibiografia:
[1] Słownik terminologiczny sztuk pięknych, Warszawa 2007
[2] Koch W., Style w architekturze, Warszawa 1996
[3] S. Sienicki, Wnętrza mieszkalne. Rys historyczny, Warszawa 1962
[4] + publikacje, z których pochodzą ilustracje

 

 

 

Całość artykułu w wydaniu drukowanym i elektronicznym 

inne artykuły o podobnej tematyce patrz Serwisy Tematyczne

więcej informacj: Świat Szkła 11/2012

 

 

 

  • Logo - alu
  • Logo aw
  • Logo - fenzi
  • Logo - glass serwis
  • Logo - lisec
  • Logo - mc diam
  • Logo - polflam
  • Logo - saint gobain
  • Logo termo
  • Logo - swiss
  • Logo - guardian
  • Logo - forel
  • vitrintec wall solutions logo

Copyright © Świat Szkła - Wszelkie prawa zastrzeżone.