Studium współczesnej japońskiej architektury szkła podjęli autorzy w tym piśmie w swoim artykule Kulisy architektury szkła w Japonii [1]. Zostało ono rozwinięte w artykułach: Nowa architektura szkła w Japonii • Budynki komercyjne [2], Budynki użyteczności publicznej [3], Stacje kolejowe [4], Terminale lotnicze [5], Miejsca obsługi podróżnych na autostradach [6], Szkło w krajobrazie i jego walory estetyczne [7] oraz Szkło we wnętrzch i jego walory estetyczne [8].
Ukazały się ponadto artykuły na temat walorów technicznych nowoczesnego szkła produkowanego w Japonii [9] i szkła w realizacjach firmy Bohlin Cywinski Jackson [10]. Pierwsza część artykułu Szkło artystyczne w architekturze japońskiej [17] poświęcona była historii szkła w Japonii z uwzględnieniem szkła dekoracyjnego (kryształy) oraz zawierała początek omówienia witraży, a druga część [25] stanowiła kontynuację tematu witraży japońskich.
Niniejsza trzecia część uzupełnia temat witraży i omawia inne techniki stosowane w Japonii. Ostatnia część czwarta będzie m.in. poświęcona artystycznemu zastosowaniu bloków szklanych, reliefom oraz obiektom artystycznym wykonanym ze szkła.
Przykładem może być witraż „Captain Tsubasa: spread your wings around the world” (Kyaputen Tsubasa: sekai ni kake; 2018), nawiązujący do kapitana Tsubasy, bohatera popularnej mangi. Autorem pracy jest rysownik mang Yōichi Takahashi. Okazały witraż o wymiarach 1.59 x 19.75 m wyeksponowany jest w holu dworca „Urawa-Misono Station” (Urawa Misono-eki) w mieście Saitama, w prefekturze o tej samej nazwie (fot. 55).
Podczas słonecznej pogody hol skąpany jest w kolorowych promieniach światła. Stacja znajduje się w pobliżu stadionu drużyny piłki nożnej Urawa Reds Diamonds. Tematyka witraża nawiązuje więc do lokalizacji pogłębiając związki kolei z miejscem. Intencją artysty jest wspieranie kibiców przybywających na stadion, poprzez pokazanie drużyny japońskiej pokonującej rywali (fot. 56). Witraż z kolorowego szkła jest dynamiczną kompozycją ożywiającą wnętrze holu dworca.
Fot. 56. “Captain Tsubasa” – fragment
Fot. 57. Tokyo – witraż „Creation of Heaven and Earth”, 1972
Fot. 58. „Creation of Heaven and Earth” – detal
Fot. 59. Tokio – witraż „Scene of light”, 1998
Fot. 61. Odawara – witraże „Sun, moon, mountain, sea, Odawara”, 2003
Fot. 60. Tokio – „ Angel’s eye pigeon”, 2005
Fot. 62. Tokio – „Figure of underground railroad”, 2008
Na centralnym dworcu tokijskim „Tokyo Station” (Tōkyō-eki), przy ciągu prowadzącym do linii Keiō Line (Keiō-sen), znajduje się także wyróżniający się witraż – „Creation of Heaven and Earth” (Tenchi sōzō; 1972). Witraż ten powstał na podstawie oryginalnego obrazu malarza surrealistycznego Ichirō Fukuzawy. Praca ma wymiary 5.0 x 9.0 m (fot. 57). Wyróżnia się kolorowym, abstrakcyjnym rysunkiem, którego dramatyzm podkreślają czarne ramki poszczególnych elementów szklanych (fot. 58). Wg. projektodawców praca ta ma odzwierciedlać przyszłość Kolei Japońskich.
Chodziło o to, że obraz w formie witraża może stać się sztuką, która będzie codziennie podziwiana przez setki pasażerów. Przykład ten obrazuje ogromny potencjał witraży, jako gatunku sztuki publicznej. Witraż ten był pierwszym dużym projektem z zakresu sztuki w przestrzeni publicznej zrealizowanym przez Japan Traffic Culture Association (Nihon Kōtsū Bunka Kyōkai) – organizację, która odegrała wiodącą rolę w legalizacji praktyki zwanej „1% na sztukę”. Polega ona na uzwględnianiu w kosztach budowy obiektów publicznych związanych z transportem (np. dworce kolei i metra) również kosztów przeznaczonych na sztukę publiczną w wysokości 1%.
Witraże są zazwyczaj instalowane w miejscach najbardziej widocznych. Na dworcu „Shinagawa Station” (Shinagawa-eki) w Tokio witraż znajduje się nad schodami prowadzącymi do jednego z głównych wyjść ze stacji w kierunku zachodnim – Takanawa (fot. 59). Autorem pracy „Scene of light” (Hikari no jōkei; 1998) jest artysta Hideho Asō. Tematyka witraża o wymiarach 1,8 x 13,4 m nawiązuje do kolorów światła i nieba postrzeganego o różnych porach roku.
Asō zaprojektował także m.in. inny duży witraż o powierzchni 94.45 m2 – „Earth family” (Daichi no kazoku; 1995), który znajduje się w lobby „Senbon Plaza”, w mieście Numazu (prefektura Shizuoka). Inny jego witraż o wymiarach 3,5 x 5,0 m – „Symphony of the Earth” (Daichi no shinfonī; 1989) znajduje się w głównej siedzibie korporacji Tokyo Metro. Wszytkie jego prace są bardzo ekspresyjne, stanowią artystyczne wyrażenie idei bliskich firmom, w których siedzibach się znajdują.
Czasem witraże są bardziej skromne, jeśli chodzi o wymiary, ale ich wymowa także jest duża. Na dworcu Shinagawa znajduje się także nieduży witraż artystki Yōko Yamamoto, wymienionej już w części pierwszej artykułu [17]. Praca o wymiarach 0,9 x 1,9 m – „Angel’s eye pigeon” (Enjerusu ai hato; 2005), przedstawia gołębia pokoju (fot. 60). Na dworcu „Odawara Station” (Odawara-eki) w prefekturze
Fot. 63. Narita – witraż „The travelling blue wing world map”, 2010
Fot. 64. „The travelling blue wing world map” – detal
Fot. 65. Narita – witraż „The Universe”, 2004
Fot. 66. Narita – witraż „Angels in flight”, 1998
Fot. 67. Hakone – „Symphonic sculpture, 1975
Fot. 68. Hirado – witraż w kościele Tabira Church
Kanagawa witraże w pięciu niedużych oknach zatytułowane są „Sun, moon, mountain, sea, Odawara” (Taiyō, tsuki, yama, umi, Odawara; 2003). Mimo że nieduże, to są wymowne ponieważ obrazują pewne symbole ważne w kulturze japońskiej (fot. 61). Przedstawiają też tradycyjne japońskie krajobrazy; na środkowym można dostrzec górę Fuji (Fuji-san). Prace o wymiarach 2,5 x 0,8 m zaprojektował artysta malarz Kazuo Yoshizawa.
Na stacjach metra witraże instalowane są często naprzeciwko automatycznych bramek, stąd ich wymiary są ograniczone rozmiarami ściany. Przykładem takiego witraża jest praca Akiry Yamaguchi – „Figure of underground railroad” (Chikatetsu dōnohaka; 2008) na stacji metra „Nishi-Waseda Station” (Nishi Waseda-eki), na linii Fukutoshin (Fukutoshin-sen). Witraż o wymiarach 5,0 x 2,48 m, przypominający styl tradycyjnego japońskiego malarstwa yamato-e, przedstawia ludzi na kilkupoziomowej stacji metra (fot. 62).
Witraże w Japonii są popularne także w terminalach lotniczych [25]. Na dworcu „Narita Airport Station” (Narita Kūkō-eki) na lotnisku „Narita International Airport” (Narita Kokusai Kūkō) w mieście Narita, w prefekturze Chiba, znajduje się witraż artysty Nui Sano – „The travelling blue wing world map” (Ugoku aoi sekai chizu; 2010), o wymiarach 5,9 x 2,8 m (fot. 63).
W detalu widać, że połączenia poszczególnych kawałków szkła są delikatne i odnosi się wrażenie jednolitego rysunku, podzielonego jedynie ramami (fot. 64). W skrzydle wschodnim Terminalu 1 (na poziomie 4F) lotniska w Narita, oprócz innych dzieł sztuki, znajdują się także dwa efektowne, wcześniejsze witraże.
Pierwszym z nich jest witraż „The Universe” (THE UNIVERSE; 2004) wspominanej już artystki Yōko Yamamoto. Praca o wymiarach 8,0 x 8,0 m jest w kolorystyce niebiesko- pomarańczowej i wyraża ideę współpracy międzynarodowej (fot. 65). Symetrycznie po drugiej stronie, w skrzydle zachodnim zlokalizowany jest inny witraż – „Angels in flight” (Hishō suru ten’nyo-tachi; 1998), którego autorem jest Kiyoshi Awazu.
Wielokolorowa praca o wymiarch 7,8 x 7,8 m, przedstawia poruszające się postacie (fot. 66). W swojej wymowie nawiązuje do idei pokoju i wyraża takie wartości jak „poczucie wolności”, „pokonywanie barier”, „lot”, „jasność”. Ma też sugerować uczucia związane z oczekiwaniem na wygodną podróż. W obu witrażach połączenia pomiędzy poszczególnymi płytkami szklanymi są delikatne, prawie niewidoczne, w związku z czym dokładnie widać rysunek.
Spośród witraży w Japonii wyróżnia się dzieło francuskiego artysty specjalizującego się w witrażach Gabriela Loire (1904-1996) – „Symphonic sculpture” (Shinfonikku chōkoku; 1975), będące częścią ekspozycji w „Hakone Open Air Museum” (Hakone Chōkoku no Mori Bijutsukan), w mieście Hakone, w prefekturze Kanagawa. Witraże znajdują się w cylidrycznej wieży będącej odzielnym obiektem, w której można poruszać się po kręconych schodach (fot. 67).
W odróżnieniu do Europy, w Japonii mało jest kościołów chrześcijańskich, a jeśli już są, to nie tak okazałe. Dlatego jest także mniej witraży związanych ze sztuką sakralną. Witraże w budynkach sakralnych można spotkać szczególnie na wyspie Kyushu, w rejonie miasta Nagasaki oraz na wyspie Hirado w prefekturze Nagasaki. Są to zazwyczaj skromne, nieduże witraże. Jednym z tamtejszych wyróżniających się obiektów sakralnych jest pochodzący z 1918 r. murowany kościół „Tabira Church” na wyspie Hirado.
Eklektyczny obiekt został zaprojektowany przez Yosuke Tetsukawa. W oknach kościoła znajdują się proste, kolorowe witraże, będące jego główną ozdobą (fot. 68). Innym przykładem jest kościół w mieście Nagasaki, „St. Phillip’s Church” (Sei Firippo kyōkai; 1962), zwany też „Nishizaka Church” (Nishizaka kyōkai), który posiada dwie charakterystyczne wieże zdobione mozaiką.
Został zaprojektowany przez architekta Kenji Imai inspirującego się projektami Antonio Gaudiego. Witraże widoczne we wnętrzu są nieduże i ogólnie wyglądają dużo skromniej niż witraże, które można spotkać w Japonii w budynkach użyteczności publicznej (fot. 69).
W większych obiektach sakralnych, które zdarzają się w Japonii, witraże też nabierają rozmiarów. Najbardziej znany kościół tokijski zaprojektowany przez architekta Kenzo Tange – „St. Mary’s Cathedral” (Tōkyō Katedoraru Sei Maria Daiseidō; 1964), posiada rzeźbiarsko wymodelowaną przestrzeń wnętrza, której odbiór wzbogacają witraże w kolorze złota znajdujące się w tle ołtarza (fot. 70).
Kontrastują one z surowym, betonowym, modernistycznym wnętrzem. Reprezentatywnym przykładem jest także stosunkowo nowy kościół katolicki „St. Ignatius Church” (Sei Igunachio kyōkai; 1999) o powierzchni 1450 m2.
Zaprojektowany został przez Sakakura Associates i zbudowany w tokijskiej dzielnicy Yotsuya. Owalna konstrukcja budynku oparta jest na dwunastu kolumnach, które symbolizują dwunastu apostołów, a dwanaście witraży uosabia naturę i reprezentuje takie zjawiska, jak księżyc i gwiazdy, błyskawice i deszcz, ogień, drzewa, chmury i światło, winorośl, pszenica, woda, ptaki i niebo, ryby i sieci, skały i nieużytki oraz ścieżkę z polnymi kwiatami (fot. 71).
Elementy sztuki są tutaj ważnym składnikiem kompozycji architektonicznej oraz przesłania wiary. Siedem efektownych witraży znajduje się także przy schodach prowadzących do krypty (fot. 72). Kolorowe witraże znajdują się też w kościele katolickim „Kanda Catholic Church” (Katorikku Kanda kyōkai; 1928), zaprojektowanym przez architekta Maxa Hindela i zdobią ołtarz oraz nawy boczne (fot. 73).
Bogato zdobiony w witraże przedstawiające sceny sakralne jest także historyczny budynek kościoła anglikańskiego „Yokohama Christ Church” (Yokohama Yamate Seikōkai; 1931) w Jokohamie. Obiekt został zaprojektowany przez amerykańskiego architekta Jaya Hilla Morgana.
Elewacje kościoła zdobi kamień oya-ishi, taki sam który Frank Lloyd Wright zastosował w budynku „Imperial Hotel” (Teikoku Hoteru, 1923), a projekt wnętrz dopełniają piękne kolorowe witraże (fot. 74).
Fot. 69. Nagasaki – witraże w kościele „St. Phillip’s Church”, 1962
Fot. 70. Tokio – witraż w „St. Mary’s Cathedral”, 1964
Fot. 71. Tokio – witraże w kościele „St. Ignatius Church”, 1999
Fot. 72. Tokio – witraże w kościele „St. Ignatius Church”
Fot. 73. Tokio – witraż w „Kanda Catholic Church”, 1928
Fot. 74. Jokohama – witraże w „Yokohama Christ Church”, 1931
dr Ewa Maria Kido
CTI Engineering Co., Ltd., Tokio;
Tokyo City University, Tokio